(Sóng trẻ) - Phỗng đất từng là món đồ chơi Trung thu không thể thiếu trong ký ức của của nhiều thế hệ trẻ em Kinh Bắc. Thế nhưng, ngày hôm nay trên chính “quê hương” của món đồ chơi giản dị ấy, tại xã Song Hồ (huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh) chỉ còn duy nhất ông Phùng Đình Giáp vẫn tiếp nối và duy trì nghề làm phỗng đất.

Do hiệu quả kinh tế đem lại không cao, lại chỉ bán được trong dịp Trung Thu nên nhiều gia đình tại thôn Song Hồ đã bỏ phỗng đất để chuyển sang làm hàng mã. Thế nhưng, trong căn nhà nhỏ ở thôn Ðông Khê, ông Phùng Ðình Giáp (70 tuổi) vẫn ngày ngày cần mẫn làm ra những bộ phỗng đất và truyền dạy cho con cháu của mình.

“Tôi làm phỗng chẳng bao giờ để ý đến việc bao lâu sẽ xong, cứ ngồi xuống vân vê miếng đất là quên hết tất cả. Có khi tôi ngồi từ sáng sớm, ngẩng đầu lên là trời đã tối rồi”, ông Giáp kể.

Hơn 60 năm làm nghề nhưng ông Giáp cũng không biết nghề này bắt nguồn từ đâu và có từ bao giờ. Ông chỉ nhớ rằng trước kia, không chỉ gia đình ông mà cả làng đều làm phỗng đất. Cứ đến Rằm Trung thu, nhà nhà lại tập trung làm phỗng đất rồi quẩy gánh mang ra chợ bán. Bên bờ sông Ðuống, chợ Hồ tấp nập kẻ bán, người mua những ông phỗng nhỏ sặc sỡ sắc màu trên chiếc mẹt tre cũ.

“Tôi không nhớ rõ mình bắt đầu làm phỗng đất từ bao giờ, vì từ đời ông tôi, bố tôi ai cũng làm phỗng cả. Tôi nhớ có lần học cấp một, cô giáo giao bài tập thủ công là cắt xé giấy thành các con vật, nhưng tôi lại nộp cho cô một con phỗng đất tôi tự tay làm. Lúc ấy tôi cũng run lắm, vì làm không giống yêu cầu của cô. Thế mà sau khi nộp bài, tôi nhận được điểm 10 mỹ thuật. Cô còn tặng thêm một điểm 10 nữa vì sự sáng tạo và xin tôi luôn con phỗng đất. Đó là lần đầu tiên tôi biết mình làm phỗng cũng đẹp”, ông Giáp kể.

Theo truyền thống, một bộ phỗng đất Trung Thu gồm 5 nhân vật với 5 ý nghĩa biểu tượng khác nhau. Con chim thể hiện cho khát vọng hòa bình; con rùa gắn với biển cả bao la và sự tích thần Kim Quy - biểu tượng thiêng liêng được thần thánh hóa trong tâm trí người Việt; tượng phỗng người già và em bé thể hiện sự nối tiếp của đời người. Đặt ở vị trí trung tâm trong bộ năm tượng phỗng là nhân vật phỗng hình Phật mang ý nghĩa tâm linh, giáo dục con cháu sống đức độ, hiền lành, đúng mực.

“Phật đứng ở vị trí trung tâm, nối liền hai thế hệ già và trẻ không chỉ tượng trưng cho dòng chảy thời gian, mà còn là lời nhắc nhở về sự nối tiếp truyền thống, tre già măng mọc. Trước đây, phỗng đất là món đồ chơi Trung Thu không thể thiếu của con trẻ. Hễ được cùng mẹ đi chợ, trẻ con lại khóc đòi mua bằng được bộ phỗng, còn anh chị lớn thì háo hức ra chợ tìm mua để về cho các em chơi cũng như truyền dạy ý nghĩa về bộ phỗng cho các em. Giá trị truyền đạt ấy cứ liên tục được tiếp nối từ thế hệ trước đến thế hệ sau”, ông Giáp tâm sự.

Để làm ra được một bộ phỗng đất không hề đơn giản, từ công đoạn tìm nguyên liệu đến việc nặn phỗng đều tốn khá nhiều thời gian và đòi hỏi bàn tay tài hoa của người nặn. Đặc biệt, nhiều nguyên liệu tạo ra phỗng đất giờ không dễ dàng tìm được như trước kia.

Nguyên liệu quan trọng nhất để làm ra phỗng đất là đất thó (hay còn gọi là đất sét). “Không một loại đất nào có thể thay thế được bởi đất thó có độ kết dính tốt. Để có được loại đất này phải phải tranh thủ đào đất thó từ đồng ruộng, hoặc ao, hồ sen vào mùa cạn nước và đào ở độ sâu từ 2,5 - 3m. Đặc biệt, chỉ lấy khoảng 20 - 30cm để có độ mịn, sạch. Đất này sau đó đem phơi khô, cho vào cối đập, giã thành bột mịn rồi sàng đến khi có độ mịn mát tay, có màu xám nhạt là được”, ông Giáp tiết lộ bí quyết.

Công đoạn cuối cùng là vẽ màu. Tông màu chủ đạo để tô cho phỗng là đỏ, vàng, xanh, đen. Đây là những gam màu truyền thống, khi vẽ lên sẽ tạo cảm giác thân thuộc, gắn bó.

Điều đặc biệt nhất, đó là trong số những công đoạn ấy, không có bước nung đất. Bởi, chỉ cần phơi khô dưới nắng, phỗng đất đã cứng lại và có độ bền nhất định – nếu không bị ngâm trong nước sẽ chơi được lâu.

“Cái quý giá của bộ đất phỗng chính là bản sắc quê hương. Đất thì được lấy từ chính ruộng đồng quê hương và nhào nặn từ bàn tay của người con Kinh Bắc. Sau đó, phỗng được phủ lên chất điệp – chất liệu nổi tiếng góp phần tạo ra tranh Đông Hồ. Bản sắc này không nơi nào có được. Có một thời gian, mọi người quên bẵng đi món đồ chơi này nhưng không lấy thế làm nản, cứ vào dịp Trung Thu tôi lại mang đất ra nặn tặng các con, các cháu trong họ”, ông Giáp chia sẻ.

Từng có thời điểm, gánh phỗng đất nhà ông lạc lõng, trơ trọi giữa chợ quê do những đứa trẻ thích thú với đồ chơi hiện đại. Thế nhưng, bằng sự tâm huyết với nghề, ông giúp món đồ chơi dân gian được “hồi sinh” trở lại khi nhiều người tìm đến tận nhà ông để đặt mua hay mang cả con cháu đến trải nghiệm, xem người nghệ nhân làm phỗng đất. Quý cái tâm huyết với nghề của ông Giáp, có vị khách còn làm thơ tặng ông:

“Chỉ từ đất sét làm nên

Nào là phỗng đất lại thêm chim, rùa

Thời gian dầu dãi nắng mưa

Giữ gìn nghề tổ sớm trưa miệt mài”.

https://sway.office.com/UvnM2yS9EsSA9U0H?ref=Link