(Sóng trẻ) - Trong dòng chảy của lịch sử giáo dục và học thuật Việt Nam thế kỷ XX, Giáo sư - Nhà giáo Nhân dân Đặng Thai Mai (1902 - 1984) là một trong những gương mặt đặc biệt. Ông không chỉ là thầy giáo, nhà nghiên cứu, nhà phê bình văn học mà còn là một nhà quản lý văn hóa có tầm nhìn xa, góp phần đặt nền móng cho nhiều thiết chế quan trọng của nền khoa học xã hội nước nhà. Cuộc đời và tư tưởng của ông để lại dấu ấn sâu đậm cho nhiều thế hệ trí thức Việt Nam.

Đặng Thai Mai sinh ngày 25/12/1902 tại làng Lương Điền, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An, trong một gia đình nho học có truyền thống yêu nước. Cha ông, Đặng Nguyên Cẩn, đỗ Phó bảng, từng tham gia phong trào Duy Tân cùng các danh sĩ như Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, và đã chịu cảnh bắt bớ, lưu đày ra Côn Đảo. Là hậu duệ của Tể tướng Đặng Dung, thuộc chi Tiến sĩ Đặng Công Thiếp, Đặng Thai Mai thừa hưởng tinh thần hiếu học và nếp sống nho nhã từ gia tộc, được xem như nối tiếp một dòng chảy tri thức lâu đời.

Biến cố gia đình, đặc biệt việc cha bị bắt khi ông còn nhỏ, đã để lại dấu ấn sâu sắc trong những năm tháng tuổi thơ. Ông lớn lên dưới sự chăm sóc của bà nội, người không chỉ dạy chữ Hán, chữ Quốc ngữ, mà còn truyền dạy những bài học đầu đời về đạo đức, tri thức và lòng hiếu học. Những năm tháng ấy, trong căn nhà nhỏ ở quê, tinh thần yêu nước, sự kỷ luật và niềm ham học sớm nảy mầm trong ông, đặt nền móng cho con đường tri thức sau này.

Từ năm 1917 đến 1924, ông theo học các bậc tiểu học và trung học tại Vinh, nơi ông sớm bộc lộ tố chất của một người nghiêm cẩn, ham học và luôn tự rèn luyện bản thân. Mỗi trang sách, mỗi bài học đều được ông tiếp nhận với sự say mê và lòng tự trọng của một học trò thấm nhuần tinh thần Nho học và tri thức hiện đại.

Năm 1925, khi đang theo học Trường Cao đẳng Sư phạm Đông Dương ở Hà Nội, ông bắt đầu bước vào đời sống chính trị và xã hội. Ông tham gia phong trào đòi ân xá cho Phan Bội Châu, dự lễ truy điệu Phan Châu Trinh, và gia nhập Đảng Tân Việt, đánh dấu bước ngoặt đầu tiên trong hành trình vừa là nhà giáo, vừa là trí thức năng động, có ý thức xã hội sâu sắc. Những trải nghiệm thời trẻ ấy không chỉ hun đúc tinh thần yêu nước mà còn hình thành nên quan điểm giáo dục và lý luận văn học mà ông theo đuổi suốt đời.

Tốt nghiệp Cao đẳng Sư phạm Đông Dương năm 1928, Đặng Thai Mai bắt đầu sự nghiệp giảng dạy tại Trường Quốc học Huế. Những năm tháng đứng lớp ở Vinh, Thanh Hóa và Hà Nội không chỉ rèn luyện ông trở thành một nhà giáo nghiêm cẩn mà còn hình thành phong cách gắn lý luận với thực tiễn, một phương châm mà ông theo đuổi suốt đời. Trong cùng thời gian này, ông vừa dạy học, vừa viết báo, sáng tác truyện ngắn và dịch thuật, khẳng định quan điểm rằng trí thức phải tham gia vào sự vận động của xã hội, đóng góp cho dân tộc bằng tri thức và hành động.

Đầu những năm 1930, Đặng Thai Mai cùng các bạn đồng nghiệp thành lập Trường Tư thục Thăng Long (1935) và Hội Truyền bá Chữ Quốc ngữ (1936), mở rộng cơ hội tiếp cận giáo dục, phổ cập chữ Quốc ngữ đến nhiều lớp người. Song song với hoạt động giáo dục, ông còn viết các truyện ngắn bằng tiếng Pháp như Cô câm đã lên tiếng và Chú bé, ca ngợi tinh thần đấu tranh của những chiến sĩ yêu nước thời kỳ đầu, thể hiện sự kết hợp giữa trách nhiệm xã hội và năng lực văn chương.

Ông quan niệm: Giáo dục phải đi trước để mở đường, đặt con người và tri thức lên hàng đầu. Dưới sự lãnh đạo của ông, Viện Văn học hình thành đội ngũ nghiên cứu văn học hiện đại đầu tiên của Việt Nam.

Năm 1944, Đặng Thai Mai xuất bản Văn học khái luận, cuốn sách nền tảng lý luận văn học hiện đại Việt Nam, đặt vấn đề về điển hình và cá tính, nội dung và hình thức, truyền thống và hiện đại. Ông cũng giới thiệu văn học Trung Quốc hiện đại thông qua các công trình về Lỗ Tấn, Tạp văn Trung Quốc, các bản dịch kịch Lôi Vũ và Nhật xuất của Tào Ngu.

Sau Cách mạng Tháng Tám, Đặng Thai Mai được giao nhiều trọng trách: Bộ trưởng Bộ Giáo dục (1946–1947), Chủ tịch Ủy ban kháng chiến tỉnh Thanh Hóa, Giám đốc Sở Giáo dục Liên khu 4. Trong hoàn cảnh chiến tranh nhiều thiếu thốn, ông vẫn kiên trì chủ trương “giáo dục phải đi trước để mở đường”, đặt việc đào tạo con người lên hàng đầu.

Đặc biệt năm 1959, ông được giao làm Viện trưởng đầu tiên của Viện Văn học Việt Nam, nơi quy tụ và đào tạo lực lượng nghiên cứu văn học chủ chốt của đất nước. Vai trò của ông trong việc xây dựng nền tảng khoa học cho ngành văn học - ngôn ngữ hiện đại được đánh giá có tính kiến tạo, mở đường.

Trong lĩnh vực nghiên cứu và phê bình văn học, Đặng Thai Mai để lại nhiều công trình có ảnh hưởng sâu rộng như Văn thơ Phan Bội Châu, Trên đường học tập và nghiên cứu văn học, Giảng văn Chinh phụ ngâm, Chủ nghĩa nhân đạo trong văn học Việt Nam,…

Ông đặc biệt quan tâm tới mối quan hệ giữa người viết và đời sống, giữa văn học và trách nhiệm xã hội. Bởi thế, ông từng khẳng định:

Câu nói trở thành một trong những quan điểm nổi bật, thường được trích dẫn khi nói về tư tưởng văn học của ông.

Phương pháp nghiên cứu của Đặng Thai Mai có đặc điểm vừa nghiêm cẩn, vừa linh hoạt. Ông coi trọng tiếp cận lịch sử - xã hội, đồng thời đề cao yếu tố nhân văn trong việc cảm thụ văn học. Nhiều nhà nghiên cứu sau này nhận xét: con đường học thuật của ông tạo nền tảng cho sự phát triển của lý luận, phê bình văn học Việt Nam nửa sau thế kỷ XX.

Không chỉ là học giả, Đặng Thai Mai còn được nhớ đến như một người thầy nghiêm khắc nhưng đầy nhân ái. Trong ký ức của nhiều thế hệ sinh viên, ông là người luôn đề cao tinh thần tự học và sự liêm chính trong nghiên cứu. Một câu nói thường được nhắc lại của ông là:

Ông muốn người trẻ phải “tự học để hoàn thiện”, “tự sửa để trưởng thành” và coi đó là nguyên tắc sống quan trọng trong giáo dục. Trong mọi cương vị,từ hiệu trưởng, chủ nhiệm bộ môn đến viện trưởng, ông luôn khuyến khích môi trường học thuật cởi mở, nơi tri thức phải đi đôi với đạo đức nghề nghiệp.

Di sản của Giáo sư Đặng Thai Mai vẫn âm vang trong học thuật, giáo dục và tinh thần trí thức Việt Nam, là hình ảnh người trí thức lớn sống giản dị, khiêm nhường, trọn đời tận hiến cho khoa học và giáo dục. Ông được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân và tên ông được đặt cho nhiều đường phố, trường học trên cả nước, như một cách để các thế hệ sau nhớ về một nhân cách lớn.

Tên ông được đặt cho nhiều trường học như THPT Đặng Thai Mai (Thanh Chương, Nghệ An), THPT Đặng Thai Mai (Sóc Sơn, Hà Nội), THCS Đặng Thai Mai (TP Vinh, Nghệ An), cùng tên đường Đặng Thai Mai ở Quận Tây Hồ, Thành phố Hà Nội, như một minh chứng sống động cho ảnh hưởng lâu dài của ông.

Nhiều nhà văn, nhà thơ từng bày tỏ sự ngưỡng mộ với tri thức và nhân cách của thầy. Theo tài liệu học thuật, nhà thơ Huy Cận coi ông là “một bách khoa toàn thư trong văn học, nghệ thuật, văn hóa”. 

Câu thơ này thể hiện sự kính trọng sâu sắc trước tri thức vững chắc và phẩm chất thanh cao, kiên cường của thầy Mai.

Tên tuổi ông không chỉ gắn với các công trình học thuật mà còn là biểu tượng tinh thần: người dạy học bằng trái tim, nghiên cứu bằng khát vọng, phục vụ bằng trách nhiệm

Trong thời đại hôm nay, khi giáo dục và văn hóa đối mặt nhiều chuyển đổi lớn, những giá trị mà Giáo sư Đặng Thai Mai vẫn nguyên giá trị: tri thức gắn với trách nhiệm, học thuật đi đôi với đời sống, và tinh thần tự rèn luyện không ngừng. Đặng Thai Mai không chỉ là ký ức của quá khứ mà còn là ngọn lửa dẫn đường, thắp sáng hành trình học tập và nghiên cứu của nhiều thế hệ Việt Nam hôm nay.