(Sóng trẻ) - Xuân La là làng quê yên bình nằm giữa những cánh đồng xanh thẳm của xã Phú Xuyên (Hà Nội). Cuộc sống con người phát triển ngày càng hiện đại hơn, song nơi đây vẫn giữ vẹn nguyên giá trị văn hoá truyền thống của nghề nặn tò he.

Tò he gắn liền với cuộc sống của người dân làng Xuân La đã từ rất lâu. Mỗi người con nơi đây khi sinh ra đã được cha ông truyền dạy cách thổi hồn vào từng hạt gạo để tạo nên những thứ đồ chơi giản dị mà tinh tế. Theo những nghệ nhân gạo cội tại đây, nghề làm tò he có từ 400-500 năm về trước. 

Tò he là nét đẹp văn hoá dân gian đặc trưng, gắn liền với đời sống tinh thần của người dân Bắc Bộ. Nghề nặn tò he trước đây còn được gọi là nghề nặn “chim cò”, vì mỗi dịp quan trọng như lễ, Tết, Trung thu, người dân thường nặn hình các con chim, cò, gà, lợn và mâm ngũ quả để phục vụ các nghi thức thờ cúng. Sau khi cúng xong, trẻ em được chia cho những con tò he - vừa để chơi, vừa như nhận lộc, bởi tò he có thể hấp lên ăn như bánh. 

Có nhiều cách lý giải cho cái tên "tò he”. Nghệ nhân làm tò he Đặng Đình Hờn vui vẻ kể lại: “Khi xưa, các cụ đem tò he đi bán ở các chợ, không có ghế nên ngồi te he, thế rồi đọc chệch đi thành tò he”. Có một cách giải thích khác là do các nghệ nhân gắn chiếc kèn nhỏ vào tò he, khi thổi tạo ra âm thanh tò te nên gọi lái thành tò he. 

Là thế hệ thứ 3 trong gia đình theo nghề, nghệ nhân Đặng Đình Hờn đã có hơn 50 năm gắn bó với tò he. Ông chia sẻ, để tạo nên một sản phẩm, các công đoạn chuẩn bị nguyên liệu cần thật cẩn trọng và tỉ mỉ. 

“Nguyên liệu chính để tạo bột nặn là bột gạo nếp và gạo tẻ, được trộn theo tỷ lệ nhất định. Gạo để dùng là loại gạo ngon, có độ dẻo, dai thì mới có thể tạo hình. Gạo được giã thủ công và nghiền cho thật mịn, sau đó mới cho vào đồ chín. Bột được chia ra thành các nắm nhỏ và nhuộm màu cho đẹp mắt bằng các màu sắc có nguồn gốc tự nhiên” - nghệ nhân Đặng Đình Hờn hướng dẫn cách làm bột nặn tò he. 

Ngoài ra, ông cũng cho biết thêm, người nghệ nhân còn khéo léo trộn hoà các màu sắc để tạo sự đa dạng cho bảng màu. Màu vàng được lấy từ quả dành dành hoặc nghệ tươi, màu đỏ đến từ gấc chín, màu xanh từ lá trầu không, màu đen từ cỏ nhọ nồi. Chính bởi tò he được làm hoàn toàn từ nguyên liệu tự nhiên nên đây là món đồ chơi an toàn cho trẻ con. 

Nhờ bàn tay khéo léo, tài hoa, những nghệ nhân đã thổi hồn vào từng khối bột, biến chúng thành những con vật, đồ vật sống động. Chỉ với những dụng cụ hết sức giản đơn như: Que tre, lược nhỏ, sáp ong; họ đã tạo nên những tác phẩm nghệ thuật ấn tượng. Mỗi sản phẩm lại có những phương pháp tạo hình riêng, mỗi người nghệ nhân cũng có những kỹ thuật của riêng mình để tạo ra những sắc thái độc đáo cho tò he. 

Trước khi thực hiện nặn tò he, người làm thường xoa tay vào hộp sáp ong để tay không dính bột. Sau đó, người nghệ nhân lấy mẩu bột nhỏ và tạo hình các chi tiết. Khi gắn kết chúng lại với nhau, cục bột hoá thành những con vật, đồ vật có sức sống, linh hồn. 

Nghệ thuật tò he Xuân La đặc biệt không chỉ bởi nguyên liệu, sự tỉ mỉ, kỳ công của người nghệ nhân mà còn ở sự linh hoạt và sáng tạo. Người làm tò he với trí tưởng tượng phong phú và đôi bàn tay vàng có thể tạo nên bất cứ vật gì. Cùng với sự phát triển của xã hội, người nghệ nhân mỗi ngày đều tự mình học hỏi, sáng tạo, nâng cao tay nghề. 

Giữa nhịp sống hối hả và dòng chảy không ngừng của thời đại công nghệ mới, hình ảnh những con tò he nhiều màu sắc vẫn len lỏi trong ký ức và đời sống con người Việt. Thế nhưng, công cuộc gìn giữ nghề truyền thống này và khiến tò he luôn là món đồ chơi ưa thích của trẻ thơ thì vẫn là một hành trình dài đầy khó khăn.

Dưới sức ép từ thị trường, sự phát triển của đồ chơi điện tử và các loại hình giải trí khác đang khiến tò he dần vắng bóng trong kí ức trẻ thơ. Điều này dẫn đến việc người trẻ có xu hướng chọn con đường khác ổn định và mang lại thu nhập cao hơn, vô tình tạo ra lỗ hổng lớn trong thế hệ kế cận, đe dọa trực tiếp đến sự tồn tại của di sản văn hóa này. 

Với mong muốn hòa nhịp cùng thị trường hiện đại, các nghệ nhân đã sáng tạo ra những phương pháp mới, đó là chuyển sang sử dụng đất sét và phun bóng giúp sản phẩm bền màu và giữ được hình dáng lâu hơn. Tuy nhiên, việc thay đổi cũng khiến tò he mất đi bản chất ban đầu. Từ nguyên liệu bột gạo thân thiện, có thể ăn được, nay khi chuyển sang đất sét kết hợp với lớp phun bóng - chứa hóa chất công nghiệp, lại tiềm ẩn rủi ro cho trẻ nhỏ. Chính điều đó làm tò he - một món đồ chơi dân gian gần gũi, an toàn nay lại dần phai nhạt giá trị truyền thống.

Trong khi đồ chơi ngày càng đa dạng về mẫu mã, sản phẩm thì với tò he - một món đồ chơi dân gian mang hình tượng như ông Tễu, chú Cuội, cô Tấm, con trâu, con gà…lại dần xa cách với trẻ nhỏ. Trước thực tế đó, nhiều nghệ nhân buộc phải thay đổi, phải học nặn theo các nhân vật hoạt hình, siêu nhân, công chúa hay các biểu tượng mạng xã hội mà trẻ con ưa thích hiện nay. 

Nói về sự thay đổi này, nghệ nhân Đặng Đình Hờn chia sẻ: “Tôi vẫn nặn những con giống bột ngày xưa như con gà, con rồng, Tôn Ngộ Không,... nhưng bọn trẻ bây giờ đâu có thích những nhân vật đó nữa. Tò he là để phục vụ cho sở thích của trẻ con, nên giờ chúng quan tâm và thích cái gì tôi cũng sẽ cố gắng đáp ứng”. 

Sự thay đổi này tuy giúp nghề tồn tại giữa thị trường cạnh tranh, nhưng cũng đặt ra thức thức lớn khi truyền thống và giá trị văn hóa ban đầu của tò he dần phai nhạt. Điều này đặt ra bài toán khó đối với các nghệ nhân, khi mỗi tác phẩm không chỉ là món đồ chơi đơn thuần mà còn là phương tiện truyền tải văn hóa. 

Dù chủ động đổi mới để bắt kịp xu hướng và chiều lòng những vị khách nhỏ tuổi, nhưng nghệ nhân Đặng Đình Hờn vẫn giữ vững tinh thần “truyền thống trước, trào lưu sau”. Ông bày tỏ: “Khó khăn lớn nhất là khi theo nghề bởi để làm được nghề này lâu dài phải có lòng kiên trì và sự tỉ mỉ. Mong sao cho các con trẻ bây giờ phát huy nghề tò he này nhiều hơn nữa để nghệ nhân có động lực làm nghề”.

Theo nghệ nhân, dù có thay đổi nhiều điều, nhưng giá trị cốt lõi thật sự nằm ở việc hiểu và trân trọng nghề mình đang theo đuổi. Chỉ khi thấm được ý nghĩa ấy, người nghệ nhân mới đủ bản lĩnh và đam mê để gắn bó với nghề. 

Vẫn mang đậm giá trị truyền thống, nhưng những sản phẩm tò he của làng Xuân La hôm nay không chỉ gói gọn trong ký ức tuổi thơ của bao thế hệ người Việt mà còn dần trở thành cầu nối văn hóa, thu hút sự quan tâm của nhiều du khách và bạn bè quốc tế. Từ những thỏi bột gạo đơn sơ, qua đôi tay khéo léo và tâm huyết của người nghệ nhân, những con tò he mang hình hài sinh động của đời sống hiện đại - là minh chứng cho sức sống bền bỉ của một nghề dân gian đang không ngừng đổi mới để thích nghi với thời đại.

Theo nghệ nhân Đặng Định Hờn, một trong những những lí do mà nghề tò he vẫn phát triển được như hiện tại là nhờ bản sắc riêng của mỗi người nghệ nhân. Chính nhờ vào lòng yêu nghề, năng khiếu, cảm thụ nghệ thuật của nghệ nhân khi đưa vào tác phẩm khiến tác phẩm trở nên đặc biệt hơn cả. “Người làm sao, chiêm bao làm vậy, ai có tâm, có tay nghề thì sản phẩm mới sống động, tinh tế”, nghệ nhân chia sẻ. Nếu vội vàng, cẩu thả thì dù nặn đúng hình, cũng chẳng thể “thổi hồn” vào tác phẩm.

Nói thêm về những tác phẩm của mình, nghệ nhân Đặng Đình Hờn chia sẻ: “Có nhiều tác phẩm làm ra rồi, tôi cũng không hiểu sao mình lại nặn được như thế. Như con sếu đầu đỏ chẳng hạn – loài chim quý hiếm đang nằm trong sách đỏ, tôi muốn gửi qua đó một thông điệp nhỏ về ý thức bảo tồn thiên nhiên.”

Không chỉ dừng ở hình tượng loài vật, ông còn tái hiện trong tò he cả ký ức làng quê Việt: ngôi nhà mái ngói, giếng nước, đống rơm, đàn gà… “Khi khách du lịch tới tham quan, tôi muốn họ thấy một phần hồn quê Việt Nam bình dị, yên ả trong từng nắm bột. Mỗi tác phẩm không chỉ là món đồ chơi dân gian, mà còn là câu chuyện văn hóa tôi muốn kể bằng sắc màu”, ông bộc bạch.

Trong đời sống hiện đại, tuy vẫn còn nhiều trở ngại trong việc mở rộng quy mô phát triển, thế nhưng những người như nghệ nhân Đặng Đình Hờn vẫn gắn bó, tìm hướng đi mới để giữ nghề. “Tôi có liên hệ với các công ty du lịch, họ sẽ đưa khách về làng. Cuối tuần, tôi lên công viên, lễ hội để nặn trực tiếp và giới thiệu cho du khách”, nghệ nhân chia sẻ.

Bên cạnh đó, nghệ nhân còn tích cực tổ chức workshop, quảng bá nghề trên mạng xã hội. Trong thời đại 4.0, người nghệ nhân ấy vẫn không ngừng cải tiến, thay đổi phù hợp với thời đại để nghề tò he truyền thống được giữ gìn.

Những nỗ lực ấy đã mở ra một hướng phát triển mới cho làng nghề. Tò he giờ không chỉ là món đồ chơi dân gian mà còn là một sản phẩm văn hóa mang giá trị trải nghiệm. Nhiều du khách nước ngoài khi đến làng Xuân La đều tỏ ra thích thú khi được tự tay nặn tò he, hiểu thêm về nghề truyền thống Việt Nam. Họ nâng niu từng sản phẩm như một món quà nhỏ, mang về làm kỷ niệm.

Là một bạn trẻ đến tham gia trải nghiệm làm tò he, Thu Huyền (21 tuổi) không giấu được niềm vui khi tự tay hoàn thành sản phẩm của mình: “Ban đầu mình nghĩ tò he chỉ đơn giản là nặn hình thôi, nhưng khi bắt tay vào mới thấy khó và thú vị lắm. Mỗi chi tiết đều đòi hỏi sự tỉ mỉ và kiên nhẫn. Khi nhìn thấy sản phẩm tò he đầu tiên mình làm ra, mình thấy rất tự hào và hiểu hơn vì sao các nghệ nhân lại gắn bó với nghề này đến thế.”

Giản dị, mộc mạc nhưng đầy tinh tế - tò he Xuân La không chỉ là món đồ chơi tuổi thơ, mà còn là biểu tượng của sự kết nối, lan tỏa và truyền cảm hứng. Giữa dòng chảy hối hả của đời sống hiện đại, những nghệ nhân vẫn lặng lẽ gìn giữ, để từ đôi tay họ, hồn quê vẫn còn được thổi lên trong từng sắc màu - và giá trị của tò he mãi được lưu giữ.