Trong nhiều năm qua, Nhật Bản và Hàn Quốc đã trở thành “phòng thí nghiệm chính sách” về tăng mức sinh, với những khoản đầu tư khổng lồ và các gói hỗ trợ toàn diện. Từ trợ cấp tiền mặt, hỗ trợ nuôi con hằng tháng, chính sách nghỉ thai sản, cho đến phát triển mạng lưới nhà trẻ công lập. Hai quốc gia này đều nỗ lực giảm gánh nặng cho các gia đình trẻ. 

Nhật Bản chi hàng chục tỷ USD mỗi năm, cung cấp khoản hỗ trợ khi sinh con khoảng 420.000 yên (gần 70 triệu đồng) và trợ cấp nuôi con đến 15 tuổi. Hàn Quốc thậm chí tới 280 tỷ USD trong giai đoạn 2006–2023. Theo ước tính, một gia đình tại Seoul sinh con đầu lòng hiện nay, có thể nhận hơn 30 triệu won (khoảng 567 triệu đồng) tiền mặt từ ba chương trình quốc gia, không phân biệt thu nhập. Con số này chưa tính các khoản thưởng riêng của địa phương hay trợ cấp nghỉ thai sản.

Thế nhưng, những nỗ lực ấy lại không mang đến “quả ngọt” như mong đợi. Ở Nhật Bản, tỷ lệ sinh suốt gần hai thập kỷ qua vẫn quanh quẩn mức 1,2 con/phụ nữ, chưa thể thoát khỏi tình trạng “mắc kẹt” dài hạn. Còn tại Hàn Quốc, tình hình còn bi kịch hơn: tỷ suất sinh năm 2023 chỉ còn 0,72 – mức thấp nhất thế giới và cũng là kỷ lục chưa từng có trong lịch sử nhân loại.

Quay trở lại Việt Nam, đứng trước những dấu hiệu rõ ràng của mức sinh suy giảm. Chính phủ đã có nhiều chính sách khuyến khích sinh con đã được ban hành. TP.HCM và Đà Nẵng hỗ trợ trực tiếp từ 2–3 triệu đồng/lần sinh; Hà Nội từ năm 2023 bắt đầu tuyên dương phụ nữ sinh con thứ hai nhằm thay đổi quan niệm “chỉ một con cho chắc”. Một số tỉnh như Hậu Giang còn trao thưởng cho gia đình sinh hai con gái để xoá bỏ định kiến giới tính. Song song, dự thảo Luật Dân số mới đưa ra nhiều đề xuất: ưu tiên nhà ở xã hội cho cặp vợ chồng sinh đủ hai con, hỗ trợ kiểm tra sức khỏe sinh sản, tăng thời gian nghỉ thai sản. Đặc biệt, từ 1/10/2025, phụ nữ độc thân sẽ được phép chủ động sinh con bằng phương pháp thụ tinh trong ống nghiệm (IVF) – một bước tiến trong quyền sinh sản.

Không chỉ dừng ở hỗ trợ kinh tế, các giải pháp xã hội cũng được chú trọng. Bộ Y tế và Bộ Lao động – Thương binh & Xã hội đề xuất khuyến khích doanh nghiệp xây dựng nhà trẻ trong khu công nghiệp, thí điểm kéo dài thời gian nghỉ thai sản cho nam giới từ 5 lên 10–14 ngày. Những động thái này cho thấy nỗ lực chia sẻ trách nhiệm nuôi dạy con cái không chỉ thuộc về phụ nữ, mà cần cả cộng đồng và môi trường làm việc cùng tham gia. Không thể phủ nhận, sự quyết tâm của chính phủ qua các chính sách từ hỗ trợ vật chất đến tạo hành lang pháp lý nhằm bảo đảm quyền lợi, giảm áp lực và khuyến khích người trẻ mạnh dạn bước vào hành trình làm cha mẹ.

Tuy nhiên, nếu so với Nhật Bản hay Hàn Quốc, các chính sách của Việt Nam vẫn ở giai đoạn khởi đầu, quy mô còn hạn chế. Mức hỗ trợ tiền mặt thấp hơn nhiều so với chi phí nuôi con thực tế tại các thành phố lớn. Hệ thống mầm non công lập giá rẻ chưa đáp ứng đủ nhu cầu, trong khi nhiều đề xuất về nhà ở hay ưu đãi vẫn đang nằm trên giấy. Quan trọng hơn, những rào cản vô hình – áp lực công việc đối với phụ nữ, chi phí nhà ở, định kiến xã hội vẫn khiến nhiều gia đình trẻ do dự.

Chính vì vậy, câu hỏi đặt ra cho Việt Nam không chỉ là cần thêm bao nhiêu ngân sách, mà quan trọng hơn: làm sao để thay đổi nhận thức xã hội về hôn nhân và gia đình? Nếu những định kiến “sinh con là gánh nặng” vẫn tồn tại, thì mọi chính sách, dù tốt đến đâu, cũng khó tạo ra sự thay đổi bền vững.

TS, chuyên gia tâm lý xã hội Nguyễn Thị Thúy Hạnh, cho rằng cốt lõi của bài toán mức sinh thấp không nằm ở việc “người trẻ thờ ơ với gia đình”, mà ở chỗ xã hội chưa tạo ra một môi trường đủ an toàn và khuyến khích để họ sẵn sàng sinh con.

Hiện nay, hàng loạt chính sách an sinh đã được triển khai đã thể hiện sự nỗ lực và quyết tâm của Chính phủ, địa phương trong việc tháo gỡ gánh nặng vật chất cho các cặp vợ chồng trẻ. Tuy nhiên, theo chuyên gia này, yếu tố tâm lý đáng chú ý nhất chính là nỗi lo mất cân bằng: “Chúng ta thường nhìn việc lập gia đình và sinh con như một trách nhiệm mang tính đạo đức, nhưng quên rằng đối với thế hệ trẻ đang sống trong xã hội cạnh tranh khốc liệt, đó là một lựa chọn phải cân nhắc kỹ lưỡng”. 

TS Nguyễn Thị Thúy Hạnh nhấn mạnh, người trẻ không từ chối thiên chức làm cha mẹ, mà chỉ trì hoãn hoặc dè dặt bởi cảm giác bất an: thu nhập chưa đủ, nhà cửa chưa có, công việc chưa ổn định. Và quan trọng nhất, họ lo sợ rằng khi có con, mọi cơ hội phát triển cá nhân sẽ chững lại.

Đánh giá về các chính sách mà Chính phủ ban hành, chuyên gia này cho hay: chính sách hỗ trợ tài chính rất cần, nhưng tiền không thể xóa đi nỗi sợ hãi về tương lai”. Nếu người trẻ vẫn còn e dè, mang trong mình những rào cản tâm lý vô hình, thì các gói hỗ trợ cũng chỉ như ‘liều thuốc giảm đau tạm thời’. Điều cần thay đổi là cách nhìn nhận: làm cha mẹ phải được xem như một niềm vui, một giá trị, chứ không phải một phép thử sức chịu đựng. 

Những chính sách hỗ trợ tài chính, phúc lợi gia đình hay nhà ở xã hội phần nào cho thấy quyết tâm của Chính phủ và các địa phương trong việc ngăn chặn nguy cơ “già hóa dân số” đến quá sớm. Nhưng liệu từng ấy đã đủ sức níu giữ người trẻ ở lại với giấc mơ lập gia đình và sinh con?

Trong văn phòng ở Hà Nội, khi được hỏi “bạn có nghĩ mình sẽ sinh con trong vòng 5 năm tới không?”, chị Đào Khánh Ly (26 tuổi, nhân viên truyền thông) chỉ khẽ cười, rồi chậm rãi trả lời:

Câu trả lời ấy, nghe qua tưởng như một nỗi lo riêng, nhưng thực chất lại là tấm gương phản chiếu tâm thế của nhiều người trẻ hiện nay. Dù chính sách hỗ trợ đã được đưa ra – từ tiền trợ cấp, ưu đãi nhà ở, đến nghỉ thai sản kéo dài – thì nỗi ám ảnh về gánh nặng tài chính, áp lực công việc và cả sự thay đổi lối sống vẫn chưa được giải tỏa. Chính “khoảng trống niềm tin” này mới là rào cản lớn nhất khiến nhiều người trẻ chần chừ trước quyết định sinh con.