Qua cây cầu Hồ bắc qua sông Đuống, về Thuận Thành - cái nôi văn hiến của vùng đồng bằng Bắc Bộ xưa. Bên kia sông, đi theo dọc triền đê sẽ bắt gặp lối vào làng Đông Hồ, ngôi làng nổi tiếng khắp miền với nghề làm tranh dân gian. Vẫn trên tuyến đê đó, qua đầu cầu (bên bờ nam) rẽ phải, khoảng 100m, có làng Lạc Thổ (Thị Trấn Hồ, Thuận Thành, Bắc Ninh) nổi danh với một nghề khác là nuôi giống gà Hồ danh bất hư truyền. Gà Hồ từ lâu đã trở thành hình tượng trong các bức tranh vẽ, xuất hiện ẩn mình trong những câu ca dao xưa.

Người dân Lạc Thổ từ lâu không còn coi gà Hồ như một loại gia cầm, cung cấp thực phẩm, mà coi như một tác phẩm nghệ thuật bởi những nét dũng mãnh, kiều diễm, oai hùng không thể gặp được ở bất kì một loại gà nào khác. Trong tranh dân gian Đông Hồ có rất nhiều bức tranh khắc họa gà như: Phú quý, Đại cát, Gà dạ xướng,... Hình tượng gà trong tranh chứa đựng ước nguyện của ông cha về cuộc sống ấm no, an khang, thịnh vượng, mang lại nhiều may mắn cho gia chủ. Ông Nguyễn Hữu Quả - một trong những nghệ nhân cuối cùng của làng tranh chia sẻ: “Hình tượng gà được khắc họa trong tranh dân gian Đông Hồ có thể đã được ảnh hưởng rất nhiều từ hình ảnh gà Hồ tại làng Lạc Thổ”. 

Khi được PV hỏi về ý nghĩa của giống gà này, ông Đỗ Tá Lịch - người đã dành nhiều thời gian tìm hiểu cho biết: “Con gà Hồ trống đẹp được ví như đấng trí nhân quân tử 'đầu đội trời chân đạp đất', đầy đủ 5 đức tính: Văn - Võ - Dũng - Nhân - Tín, văn võ song toàn. Mào gà đỏ tươi tượng trưng cho mũ quan (có văn). Cựa gà chắc khỏe tượng trưng cho thanh kiếm (giỏi võ). Khí phách anh hùng dám đối chọi với kẻ địch (có dũng). Lo lắng cho bầy đàn, chia sẻ khó khăn với đồng loại (có nhân), dậy sớm đúng giờ, gọi chào ngày mới (có tín)”.

Ông cho biết thêm, những con gà mái đẹp sẽ được ví như mỹ nhân sắc nước hương trời, gà mái đẹp bởi từ lúc là gà con đến gà tơ rất xinh xắn, tinh anh, thanh thoát. Khi sinh sản có dáng bầu bĩnh, đậm đà, với bộ lông bóng mượt, mặt đỏ tươi, mào sít. 

Thịt gà Hồ ngon, thơm, giòn, săn chắc. Gà Hồ là giống quý hiếm nên cách chế biến cũng có phần đặc biệt hơn. Chúng được làm sạch lông, mổ moi. Khi luộc nồi sôi được một chốc cần tắt bếp và ngâm để gà tự chín để tránh bị nứt da, xấu dáng, thịt giữ nguyên vị ngon ngọt đậm đà. Con gà được bày trên bàn thờ gia tiên sẽ có dáng bệ vệ, uy nghi như một con phượng hoàng xòe cánh. Phần đặc biệt của gà Hồ là da gà, có thể chế biến thành món nem da gà vô tiền khoáng hậu. Thịt gà Hồ xào lăn, nấu đông hay đem nấu canh đều ngon có tiếng. 

Cứ vào mỗi dịp Tết đến xuân về, thị trường gà Hồ luôn trong tình trạng “cháy hàng” vì nhu cầu người mua tăng cao. Ngay từ những ngày đầu tháng Chạp cho đến những giáp Tết, lượng khách từ khắp nơi tìm đến thôn Lạc Thổ, Thị trấn Hồ càng nhiều với mong muốn mua được những con gà đẹp để biếu, tặng hoặc để ăn.

Trao đổi với PV, anh Đỗ Tá Sỹ (Xóm Trại, Lạc Thổ, Thị Trấn Hồ) cho biết: “Nhà tôi có truyền thống nuôi và bảo tồn giống gà Hồ từ nhiều đời nay. Người nuôi gà phải mất từ 10 – 12 tháng trở lên mới được một lứa gà thương phẩm. Gà được nuôi thả vườn, thức ăn đảm bảo chính là những nông sản như thóc, ngô, cám gạo, rau xanh, hoàn toàn không sử dụng thức ăn công nghiệp. Vậy nên, thịt gà Hồ luôn giữ được vị chắc, ngọt, thơm ngon. Gà Hồ còn được phòng bệnh ngay từ nhỏ. Hàng năm, các hộ nuôi gà đều phải phun thuốc, tiêm phòng và vôi bột để tăng sức đề kháng cho gà”.

Vào năm 2016, trang trại gà của nhà anh Sỹ đã xuất sắc đạt cúp vàng thương hiệu - sản phẩm uy tín chất lượng cao trong chương trình ứng dụng khoa học công nghệ trong phát triển nông nghiệp.

Từ lâu giống gà Hồ thuần chủng đã trở nên khan hiếm, cùng với việc nuôi gà Hồ kỳ công khiến cho giá trị giống gà này càng được đẩy lên cao. Giá những con gà thương phẩm sẽ giao động từ 400.000 – 500.000 đồng/kg. Những con gà to hơn từ 5-6 kg sẽ được bán với giá từ 500.000 đồng trở lên. Cân nặng trung bình của con gà Hồ trống trưởng thành là từ 4 - 6 cân, có những con lên đến 6.5 - 7 cân. Gà giống bóc trứng có giá dao động từ 120.000 – 150.000 đồng/ con. Để đảm bảo cho việc nhân giống gà Hồ được tốt hơn, gia đình anh Sỹ còn chuẩn bị máy ấp trứng để kiểm soát được nhiệt độ, số lượng trứng thành phẩm. 

Anh Sỹ chia sẻ thêm, có những con gà giống, siêu đẹp giá có thể lên đến rất cao và gần như vô giá vì sẽ được để làm giống gà đẹp cho năm sau hoặc để tham dự cuộc thi. Để chọn được những con gà giống ngon, nhiều người phải đặt hàng trước mấy tháng để khi đến Tết mới có hàng để bán. Vậy nên với giống gà “tiến vua” này nhiều người phải thốt lên rằng có tiền mua cũng chẳng dễ là vì vậy.  

Đây là bốn chữ ban khen của vị vua triều Nguyễn khi nghe tấu biểu của quần thần về phong tục của làng Hồ. “Mỹ tục” là lệ thi gà Hồ vào dịp hội làng - một nét văn hóa đặc sắc không nơi nào có được. Đây là một sân chơi để khuyến khích cái người dân chăn nuôi sản xuất, cái cấy gặt nuôi trồng cho kinh tế phát triển, mọi nhà no đủ. Và đây cũng là dịp để nhân dân trong làng cùng các làng xã lân cận và khách thập phương được tận hưởng không khí của lễ hội và tận mắt chiêm ngưỡng những cặp gà Hồ đẹp nhất làng. 

Theo đó, thường vào ngày 10/2 âm lịch, người dân tập trung những con gà to nhất, đẹp nhất về đình Lạc Thổ dự thi. Ban tổ chức gồm những người cao niên, người am hiểu về gà sẽ chọn lọc sơ khảo những con gà đủ tiêu chuẩn vào vòng trong. Ngày hội thi gà, cả làng kéo nhau đi xem. Số người góp gà dự thi cũng đông lên theo từng năm.

Ông Đỗ Tá Dũng - người giành giải gà đẹp nhất nhiều năm liên tiếp chia sẻ: “Hội thi gà là nét văn hóa truyền thống đẹp ở làng Lạc Thổ. Chúng tôi thi trong sự vui sướng. Khi con gà mình kỳ công chăm sóc đạt giải cao, đó là niềm hạnh phúc, tự hào của những người chăn nuôi chúng tôi”.

Người dân làng Lạc Thổ luôn tự hào về giống gà quý hiếm của làng. Nhưng thực trạng hiện nay, giống gà Hồ thuần chủng đang ngày càng ít do chịu sự thay đổi liên tục và khắc nghiệt của thiên nhiên, dịch bệnh. Hiện nay, giống gà quý của làng đã được đưa vào sách Đỏ bảo tồn. Năm 2016, gà Hồ được cấp văn bằng bảo hộ và chứng nhận sử dụng cho nhãn hiệu tập thể Gà Hồ Thuận Thành - Bắc Ninh”. Người dân luôn mong muốn giống gà quý của quê hương được nhiều người biết đến, chính quyền các cấp quan tâm nhằm bảo vệ và duy trì, bảo tồn giống gà quý này. 

Mời quý vị đọc trọn bộ 3 kì tại: https://sway.office.com/3BliVgPlF6alGuOR?ref=Link