PV: Theo anh, điều gì làm nên sức hấp dẫn riêng của đề tài phóng sự điều tra so với các thể loại báo chí khác? 

Phóng viên Trường Sơn: Báo chí điều tra có thể gọi là thể loại đỉnh cao nhất trong tất cả thể loại báo chí khác. Bởi nó mất rất nhiều công sức, tâm huyết, thời gian, phải đầu tư công phu về hình thức thể hiện. Chính vì thế, nó sẽ thu hút khán giả.

Phóng sự điều tra mang đến cho khán giả những góc nhìn mà họ không thể thấy bằng mắt thường. Bình thường, người ta chỉ biết đến “hiện tượng” - ví dụ hàng giả, lợn chết, thực phẩm bẩn, hay những hoạt động mê tín nhưng điều tra là quá trình đi sâu hơn, bóc tách từng lớp để cho thấy bản chất, âm mưu, thủ đoạn và mục đích phía sau.

Chúng tôi từng thâm nhập vào những nơi tưởng như “bất khả xâm phạm”: cơ sở chế biến thịt thối đội lốt lợn mán, lò giết mổ lợn chết, hay thậm chí là những “điện thờ” hoạt động trái phép. Nếu không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về kiến thức, nghiệp vụ, cùng sự hỗ trợ của êkíp thì rất khó để có thể vào sâu và ghi hình được.

Tôi nghĩ, khán giả chờ đợi những tác phẩm như vậy vì họ muốn được biết sự thật phía sau “tấm màn nhung”, muốn thấy báo chí thực hiện đúng vai trò của mình, là đơn vị bảo vệ công lý và lợi ích cộng đồng.

PV: Vậy theo anh, đặc thù lớn nhất của phóng sự điều tra là gì? 

Phóng viên Trường Sơn: Đặc thù của điều tra là không có công thức chung nào cho mọi vụ việc. Mỗi đề tài là một cuộc hành trình riêng, với đối tượng, hoàn cảnh và thủ đoạn hoàn toàn khác nhau. Có lần tôi làm 4-5 series phóng sự về lợn chết, nghe qua tưởng giống nhau, nhưng mỗi lần lại là một câu chuyện mới: có vụ lợn chết được “hô biến” thành lợn mán, có vụ thì mang đi làm khô bò, khô trâu, rồi đưa ra chợ bán như thực phẩm tươi sống.

Để làm được những đề tài như vậy, phóng viên buộc phải hiểu rất kỹ lĩnh vực mình đang điều tra từ quy trình sản xuất, chuỗi phân phối, cho đến cả tiếng lóng, thói quen giao tiếp của các đối tượng. Nếu không, chỉ cần một sơ suất nhỏ cũng có thể bị phát hiện, dẫn tới mất dấu, thậm chí nguy hiểm đến tính mạng.

Nhà báo không thể là Google, không thể hiểu hết mọi thứ, đặc biệt là những thứ trong bóng tối nhưng phải biết cách thu thập thông tin ngoài đời sống từ những người bạn, người dân, những mối quan hệ xã hội. Đôi khi chỉ là một cuộc trò chuyện nhỏ, một lời gợi ý vu vơ, cũng có thể mở ra manh mối cho cả một vụ điều tra lớn hoặc qua quá trình thâm nhập vai, tích lũy kinh nghiệm thì mới có kỹ năng để thâm nhập thực tế.

PV: Với những đề tài nhạy cảm, làm thế nào để anh cân bằng giữa việc phơi bày sự thật và bảo vệ con người? 

Phóng viên Trường Sơn: Đây là câu hỏi rất khó, và thực ra không có đáp án chung. Mỗi phóng viên điều tra đều phải tự rèn cho mình một “la bàn đạo đức”. Phơi bày sự thật là nhiệm vụ, nhưng nếu làm tổn thương con người, thì phóng sự đó sẽ đánh mất tính nhân văn vốn là cốt lõi của nghề báo.

Với những nhân vật yếu thế, hoặc là người trong cuộc không đáng bị tổn thương, chúng tôi luôn bảo vệ danh tính tuyệt đối: làm mờ hình, biến đổi giọng nói, chỉ kể câu chuyện chứ không để lộ nhân vật. Có những người rất dũng cảm, dám đứng ra tố cáo sai phạm và họ xứng đáng được tôn trọng, được giữ an toàn.

Ở VTV, chúng tôi cũng luôn làm việc chặt chẽ với các cơ quan chức năng. Khi phóng sự lên sóng, không phải là “đưa xong rồi thôi”, mà còn là quá trình đồng hành đến cùng, để đảm bảo vấn đề được xử lý, khắc phục. Chúng tôi muốn mỗi phóng sự kết thúc đều có hậu, nghĩa là có sự thay đổi tích cực nào đó trong xã hội, dù nhỏ.

Tôi luôn tin rằng: mục tiêu cuối cùng của báo chí không phải là phơi bày bóng tối, mà là góp phần thắp sáng nó. Vì mục đích cuối cùng là báo chí góp phần làm xã hội tốt đẹp hơn. Cho nên việc xử lý như thế sẽ đem lại kết thúc có hậu, và nó sẽ không phải là một bức tranh chỉ có màu xám.

PV: Trong thời đại mạng xã hội bùng nổ, anh nghĩ điều gì làm nên sự khác biệt của phóng sự điều tra?

Phóng viên Trường Sơn: Ngày nay, ai cũng có thể quay video, đăng bài, “vạch trần” một vụ việc nào đó. Nhưng giữa vô vàn thông tin ấy, khán giả vẫn chờ đợi phóng sự của VTV vì họ biết rằng: mỗi khung hình, mỗi lời dẫn đều đã được xác minh và kiểm chứng cẩn trọng.

Ở VTV, quy trình kiểm duyệt tin bài rất chặt chẽ. Trước khi phát sóng, chúng tôi phải xác minh qua nhiều nguồn độc lập, phối hợp với cơ quan chức năng để đảm bảo mọi chi tiết đều chính xác. Đôi khi mất hàng tuần, hàng tháng chỉ để khẳng định một điều: “Thông tin này không đúng”. Nhưng chính sự kỹ lưỡng đó tạo nên uy tín và bản sắc của báo chí chuyên nghiệp.

Tôi luôn nói với các bạn trẻ: mạng xã hội nhanh, nhưng không bền. Báo chí chuyên nghiệp chậm hơn, nhưng đáng tin hơn. Khi khán giả cần một nguồn thông tin chắc chắn, họ sẽ tìm đến chúng ta. Đó là giá trị mà không nền tảng nào có thể thay thế được.

PV: Nếu dành một lời khuyên cho những sinh viên báo chí muốn trở thành phóng viên điều tra, anh sẽ nói gì?

Phóng viên Trường Sơn: Tôi nghĩ điều tra là “ngọn núi cao nhất” của nghề báo. Ai cũng có thể mơ đến đỉnh núi đó, nhưng không phải ai cũng đủ kiên trì để leo tới cùng. Làm điều tra là chấp nhận khó khăn, rủi ro, có khi hàng tháng không có kết quả, có khi phải đi “rình” từ sáng đến đêm mà vẫn tay trắng.

Với sinh viên, tôi khuyên hãy bắt đầu từ những điều nhỏ: học cách đặt câu hỏi, cách xác minh, cách kiểm chứng thông tin. Một phóng sự phản ánh có yếu tố điều tra cũng là bước khởi đầu tốt. Khi bạn thấy hứng thú với việc “đi tìm bản chất” của sự việc, đó là dấu hiệu tốt cho nghề.

Và đặc biệt, hãy tìm cho mình một “người dẫn đường”. Làm điều tra mà đi nhầm hướng, đôi khi hậu quả không thể sửa. Có người thầy, người anh đi trước hướng dẫn sẽ giúp bạn tránh được sai lầm, giữ được ngọn lửa nghề lâu dài.

Cuối cùng, điều tra là hành trình dài, không dành cho người nóng vội. Có phóng sự chúng tôi làm suốt ba, bốn năm mới xong. Nhưng khi nhìn thấy kết quả, thấy xã hội thay đổi dù chỉ một chút, thấy người dân được bảo vệ, thì mọi mệt mỏi đều tan biến. Và tôi nghĩ đó chính là giá trị đẹp nhất của nghề báo.

Xin cảm ơn phóng viên Nguyễn Trường Sơn về cuộc trò chuyện chân thành và đầy cảm hứng!