(Sóng trẻ) - Sinh viên báo chí lựa chọn công việc khác với ngành học không phải chuyện hiếm gặp, cũng như bao lĩnh vực khác. Tuy nhiên, nguyên nhân khiến bộ phận lớn nguồn nhân lực tiềm năng của ngành báo chí - những sinh viên được đào tạo bài bản, đáp ứng yêu cầu cao của nền báo chí trong thời đại mới - lựa chọn “xa rời” nghề báo lại là vấn đề cần được quan tâm và nhìn nhận một cách nghiêm túc. 

Nhằm giải đáp những khúc mắc của sinh viên báo chí và những độc giả quan tâm ngành báo chí trong thời đại mới, cũng như chia sẻ với các bạn lời khuyên, góc nhìn từ người có kiến thức chuyên môn để có thêm cơ sở tìm hiểu mình, hiểu nghề, chúng tôi có cuộc trò chuyện với TS Nguyễn Nga Huyền, Phó Chủ nhiệm Khoa Marketing và Truyền thông, trường Quản trị và Kinh doanh Đại học Quốc gia Hà Nội; đồng thời cũng là người có 12 năm kinh nghiệm giảng dạy trong lĩnh vực Báo chí. 

PV: Thưa TS Nguyễn Nga Huyền, bà có thể đánh giá tiềm năng của thế hệ sinh viên báo chí hiện nay?

Thế hệ sinh viên báo chí hiện nay được sinh ra trong một môi trường số, vì thế họ có lợi thế lớn trong việc sử dụng các công cụ số và tư duy số. Đó là một trong những điểm mạnh và điểm cạnh tranh của thế hệ sinh viên báo chí hiện nay so với thế hệ trước. Tuy nhiên, bên cạnh tiềm năng đó, các bạn vẫn cần rèn luyện thêm về khả năng dấn thân, đạo đức nghề nghiệp và tư duy phản biện - những điều vốn rất cần thiết cho nghề báo. Đó là những điều mà tất cả sinh viên báo chí cần rèn luyện để có được chỗ đứng, thành tích trong nghề.

PV: Thưa bà, đào tạo cử nhân báo chí hiện nay có những điểm nổi bật gì để gia tăng cơ hội cạnh tranh trong lĩnh vực báo chí cho sinh viên so với những người không học đúng chuyên ngành?

Sinh viên báo chí có nhiều lợi thế so với người không được đào tạo bài bản về báo chí. Thứ nhất, các bạn được đào tạo nội dung liên quan đến lý luận, chính trị, đạo đức nghề nghiệp. Thứ hai, hiện nay nhiều trường đào tạo báo chí cập nhật những nội dung liên quan đến việc sử dụng AI trong báo chí, đạo đức của nhà báo trong sử dụng AI, báo chí dữ liệu,... So với những người không được đào tạo báo chí bài bản thì sinh viên báo chí có rất nhiều lợi thế. 

Tuy nhiên, vẫn tồn tại mặt hạn chế của sinh viên báo chí so với những người học chuyên ngành khác “đá ngang” sang làm báo. Khi mới ra trường, người học báo chí chưa có kiến thức sâu về một số lĩnh vực đòi hỏi chuyên môn cao như kinh tế, văn hóa, sức khỏe, thể thao,... Để làm báo trong những lĩnh vực này bài bản, gây dựng được tiếng vang, buộc bạn phải có kiến thức sâu. Đó là điểm hạn chế của sinh viên báo chí so với những ngành khác khi làm báo, và cũng là điều mà các bạn cần không ngừng rèn luyện khi đi làm. 

PV: Hiện nay sinh viên báo chí tốt nghiệp ra làm truyền thông rất nhiều, xin bà cho biết nguyên nhân của thực trạng này?

Thứ nhất, xét về mặt kiến thức, kỹ năng, thái độ, giữa báo chí và truyền thông có sự giao thoa rất lớn. Việc sinh viên báo chí ra làm truyền thông là điều dễ hiểu. Đừng lên sử dụng cụm từ “trái ngành” khi nói về việc sinh viên báo chí làm truyền thông. Chúng ta nên coi truyền thông là khu vực mở rộng của báo chí. 

Ngược lại, nếu những sinh viên có tư duy truyền thông chuyển sang làm báo cũng thích nghi rất nhanh vì sở hữu vốn kiến thức, kỹ năng thái độ được đào tạo trong ngành truyền thông.

Thứ hai, việc sinh viên báo chí chuyển sang làm truyền thông là vì những áp lực liên quan đến thu nhập và cuộc sống. Chúng ta dễ thấy mặt bằng thu nhập hiện nay của nhà báo khó có thể so sánh được với những người làm truyền thông. Vì vậy, nếu sinh viên báo chí đứng giữa hai lựa chọn, một là làm báo với mức lương thấp, không đủ trang trải chi phí cuộc sống; hai là làm truyền thông, có thể giúp các bạn ngay lập tức giải quyết vấn đề tài chính, chắc chắn các bạn sẽ lựa chọn phương án thứ hai. 

PV: Có ý kiến cho rằng, giảng đường đào tạo được kỹ năng, nhưng không nuôi dưỡng được đam mê của sinh viên với nghề báo. Bà đánh giá như thế nào về nhận định này?

Giảng đường là một phần, nhưng không phải tất cả. Có rất nhiều giảng viên báo chí rất tâm huyết, giàu kỹ năng, kinh nghiệm truyền đạt cho sinh viên. Nhờ thầy cô mà sinh viên có được những hiểu biết, cơ hội dấn thân trong nghề, cơ hội tiếp cận với công việc thực thụ của nhà báo khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Nhiều sinh viên được truyền cảm hứng từ thầy, cô, thêm yêu và phấn đấu trong nghề. Những giảng viên báo chí tâm huyết thực sự là những người truyền lửa, truyền nghề, truyền cảm hứng cho sinh viên. 

Tuy nhiên, chỉ vậy là chưa đủ. Để sinh viên có thể đi đến cùng với nghề báo còn liên quan đến rất nhiều yếu tố. Ví dụ khi ở trong trường, các em được truyền lửa, truyền nghề, truyền cảm hứng bởi thầy cô. Nhưng khi ra ngoài, các em nhìn thấy một môi trường quá cạnh tranh, quá khắc nghiệt, đặc biệt, sau đợt tinh giản, sáp nhập các cơ quan báo chí khiến rất nhiều nhà báo không có việc làm. Điều đó khiến rất nhiều sinh viên báo chí đặt ra những câu hỏi về tương lai của nghề nghiệp; ý nghĩa của sứ mệnh, đam mê mà trước đó mình từng theo đuổi.

Vì thế, để nuôi dưỡng lửa đam mê không chỉ là trách nhiệm từ phía nhà trường hay thầy cô, mà còn bao gồm môi trường và thể chế nói chung của nghề báo.

Và cuối cùng, yếu tố mà tôi muốn nhấn mạnh là sự chủ động của sinh viên trong việc tìm ra đam mê của chính mình. Các em cần lăn lộn trong nghề, dấn thân đủ nhiều, trải qua va vấp, nhìn thấy những điều thú vị, hấp dẫn của nghề báo, từ đó tự đánh giá mức độ phù hợp của bản thân với nghề. Từ những trải nghiệm quý báu được tích lũy qua năm tháng thực chiến, các em mới có đam mê và gắn bó nhiều hơn với nghề. 

Vậy nên, việc nuôi dưỡng đam mê, nếu chỉ xét từ phía nhà trường thì chưa đủ. Đó là sự tổng hòa của nhiều yếu tố. Trong đó, yếu tố chủ quan từ các bạn sinh viên là rất quan trọng.

PV: Bà có thể chỉ ra những thách thức, hạn chế hiện nay của nghề báo? 

Nghề báo ở Việt Nam nói riêng hiện đang đối mặt với rất nhiều thách thức. 

Thứ nhất là công cuộc tinh gọn, sáp nhập các cơ quan báo chí khiến cơ hội việc làm trong lĩnh vực này bị thu hẹp. Rất nhiều nhà báo hiện nay không có việc làm. Những người dày dặn kinh nghiệm, kiến thức, mối quan hệ trong nghề còn mất việc, vậy sinh viên, những người mới chỉ có kiến thức trong 4 năm học tại nhà trường, quan hệ không thể so với các nhà báo kỳ cựu càng khó để cạnh tranh. Đó là khó khăn đầu tiên mà lứa sinh viên báo chí hiện tại phải đối mặt

Thứ hai, nghề báo hiện nay phải đối mặt với sự cạnh tranh từ mạng xã hội, từ các nền tảng xuyên biên giới. Chức năng thông tin của họ ngày một phát triển và cạnh tranh ở mức khó có thể tưởng tượng so với cách thức thông tin truyền thống trên báo chí. Đó là lý do tại sao rất nhiều cơ quan báo chí hiện nay phải tìm cách làm báo trên các nền tảng số, các không gian số. Trong tình hình đó, nếu sinh viên báo chí không có sẵn hành trang khi ra trường để thích nghi với môi trường số trong nghề báo thì sẽ khó cạnh tranh.

Thứ ba, sinh viên phải rèn luyện để thích nghi với yêu cầu mới của thời đại, của xã hội về mặt đạo đức, mặt rèn nghề và bản lĩnh. Vì bản chất của nghề báo là công việc nhiều gian khó, nguy hiểm và cám dỗ. 

Những điều đó tổng hòa lại khiến bức tranh tương lai của sinh viên báo chí sau khi ra trường, mong muốn tìm việc trong lĩnh vực báo chí không mấy sáng sủa.  Tuy nhiên, tôi không cho rằng những khó khăn đó đủ để ngăn chặn hay giết chết ước mơ của những bạn sinh viên muốn làm nghề. Tôi tin và tôi từng thấy những bạn thực sự đam mê, có kỹ năng, kiến thức, kinh nghiệm và bền trí đã tìm được một vị trí trong nghề đúng với những gì các bạn mong muốn.

Một gương mặt rất quen thuộc của chương trình Cafe sáng VTV3 hiện nay, MC Minh Hằng, trước đây từng là sinh viên Truyền hình K43A1, Học viện Báo chí và Tuyên truyền. Sau khi ra trường, Minh Hằng không làm báo mà phụ trách truyền thông trong lĩnh vực Bất động sản rất nhiều năm. Sau này, niềm thôi thúc trở thành người dẫn chương trình, biên tập viên truyền hình không nguội tắt, bạn đi ứng tuyển Chương trình tuyển chọn MC mới của VTV3 và trở thành một trong hai thí sinh trúng tuyển. Những kiến thức từng học tại nhà trường cùng kinh nghiệm làm truyền thông nhiều năm đã tạo nên một Minh Hằng rất xuất sắc của hiện tại. 

Những ví dụ như Minh Hằng không hiếm trong số những sinh viên báo chí đã ra trường, đã chuyển ngành nhưng vẫn quay lại với đam mê báo chí của mình. Thế nhưng, để làm được điều đó còn phụ thuộc vào bản lĩnh và khả năng trau dồi nghề nghiệp liên tục trong cả một quá trình. 

PV: Thưa bà, làm sao để đứng trước những khó khăn tồn tại trong nghề báo, các bạn sinh viên vẫn giữ được tình yêu với nghề, không nản chí, không chùn bước? 

Không có gì có thể níu chân các bạn lâu dài bằng việc các bạn cảm thấy nghề nghiệp đó mang lại cho các bạn những lý tưởng tốt đẹp. Để nhìn ra được điều đó, các bạn cần trải nghiệm và dấn thân đủ nhiều, đủ lâu với nghề. 

Nếu tất cả trải nghiệm của các bạn chỉ dừng lại ở mức độ học lý thuyết trên trường lớp, không thực chiến, không tìm kiếm những cái hay trong cuộc sống để biến chúng thành những tác phẩm báo chí, không đi vào những mâu thuẫn, bất công trong đời sống để mang đến những bài phóng sự, phản ánh,... thì các bạn không thể thấy được vẻ đẹp, giá trị hay sứ mệnh phản biện mà báo chí tạo ra cho xã hội. 

Vậy nên, các bạn cần tự đặt câu hỏi này cho chính mình trước tiên. Đừng mong chờ bên ngoài sẽ chỉ cho các bạn một con đường, mỗi sinh viên phải tự trải nghiệm thật lâu và thật sâu với nghề. 

Với tư cách là một giảng viên báo chí rất nhiều năm, cũng là một người từng làm báo, tôi có thể khẳng định, những ai đã yêu và theo đuổi nghề báo nhiều năm sẽ rất khó bỏ nghề. Vì những giá trị nghề báo đem lại vô cùng cao cả và tốt đẹp.

PV: Thưa bà, phương pháp giảng dạy và học tập cần thay đổi như thế nào để giúp sinh viên báo chí có ưu thế hơn trong kỷ nguyên mới của nghề báo?  

Thứ nhất, chúng ta phải có thế hệ giảng viên đủ kinh nghiệm, trải nghiệm và đủ nhanh nhạy, đáp ứng với những đòi hỏi và thay đổi nhanh chóng trong nghề. Từ đó, giảng viên mới đủ khả năng để đào tạo được thế hệ sinh viên trong thời đại báo chí đang có nhiều thay đổi. 

Thứ hai, nhà trường phải cung cấp đủ trang thiết bị và môi trường thực hành phù hợp, sát nhất với đòi hỏi của thực tiễn để sinh viên được thực hành, khi ra trường không bị choáng ngợp, bất ngờ trước những đòi hỏi thực tiễn của công việc. 

Hiện nay, việc đào tạo báo chí đã chú trọng đến các yếu tố như AI và khả năng thích nghi trong môi trường số. Đa số cơ quan báo chí hiện nay đều đã triển khai song song nền tảng số, nên sinh viên khi ra trường phải đảm bảo vừa có thể viết một bài đăng báo mạng, vừa có khả năng truyền thông, đăng tải bài viết đó trên tài khoản mạng xã hội của cơ quan báo chí. Báo truyền hình hay phát thanh cũng tương tự như vậy.

Như vậy, sinh viên cũng cần được đào tạo để “đọc” được nhu cầu của độc giả. Bên cạnh việc làm sao sản xuất được một tác phẩm hay, còn cần biết quảng bá, lôi kéo người đọc, tăng tương tác cho bài, cho trang,... Đó là những điều nhà trường, giảng viên cần nhận thức được và đưa vào môi trường đào tạo báo chí. 

Xin trân trọng cảm ơn TS Nguyễn Nga Huyền về những chia sẻ vô cũng hữu ích!