21 giờ tối, một tối thứ Sáu cuối tháng

Ánh sáng xanh từ màn hình điện thoại hắt lên gương mặt tập trung của Lê Mai Linh (22 tuổi, nhân viên sáng tạo nội dung của một agency quảng cáo tại Hà Nội). Ngón tay cô lướt nhanh trên màn hình, dừng lại ở trang thanh toán của một sàn thương mại điện tử lớn. Trong giỏ hàng, chiếc váy lụa thiết kế phiên bản giới hạn trị giá 3.200.000 VNĐ đang “chờ” cô.

“Chỉ là một sự kiện của công ty thôi mà.” Linh tự nhủ, cố gắng hợp lý hóa cho quyết định sắp tới. “Nhưng mình là bộ mặt của phòng sáng tạo, không thể ăn mặc xuề xòa được.”

Mức lương 9 triệu đồng sau khi trừ bảo hiểm không cho phép cô vung tay một khoản lớn như vậy, nhất là khi tiền thuê nhà và sinh hoạt phí đã đến kỳ thanh toán. Một thoáng do dự. Cuộc chiến nội tâm giữa “muốn” và “có thể” nổ ra. Nhưng rồi, ngay bên dưới con số 3.200.000 VNĐ đỏ rực, một dòng chữ nhỏ màu xanh lá cây xuất hiện như một vị cứu tinh:

“Chia nhỏ thanh toán làm 3 kỳ với Fundiin/Kredivo/…, chỉ 1.067.000 VNĐ/tháng. 0% lãi suất. Duyệt trong 30 giây.”

Không còn sự do dự. Ngón tay cái của Linh dứt khoát nhấn chọn phương thức thanh toán trả sau. Một thông báo xác nhận từ ứng dụng ví hiện lên, yêu cầu xác thực bằng Face ID. “Ting” - một tiếng động gọn lỏn vang lên. Giao dịch thành công. Chiếc váy đã thuộc về cô. Cảm giác thỏa mãn tức thì lấp đầy tâm trí Linh, xua tan mọi lo lắng về tài chính. Cô chỉ cần trả hơn một triệu tháng này – một con số “dễ thở” hơn nhiều.

Hành trình “một cú quẹt” của Mai Linh, từ lúc thêm sản phẩm vào giỏ hàng đến khi biến một món chi tiêu lớn thành một “món nợ 0% lãi suất”, chỉ diễn ra trong vòng chưa đầy một phút. Và cô không hề đơn độc.

Câu chuyện của Linh là một lát cắt điển hình cho một thế hệ đang định hình lại hoàn toàn khái niệm tiêu dùng: Thế hệ Z. Lớn lên cùng internet và smartphone, Gen Z (những người sinh từ năm 1997 đến 2012) có một sự tự tin gần như tuyệt đối vào khả năng kiểm soát công nghệ và tài chính cá nhân. Họ xa lạ với thủ tục rườm rà của thẻ tín dụng truyền thống, e ngại phí ẩn và lãi suất “cắt cổ”. Thay vào đó, họ tìm đến ví trả sau (Buy Now, Pay Later - BNPL) như một giải pháp hoàn hảo: nhanh, tiện, minh bạch và trên hết – cho họ ảo tưởng về sự kiểm soát.

Nguyễn Hoàng Minh (21 tuổi, sinh viên) chia sẻ khi đang trên tay ly cà phê 85.000 VNĐ vừa thanh toán qua ví trả sau. Dù đủ sức chi trả cho cốc cà phê, Minh vẫn lựa chọn dùng ví trả sau. Nó đã trở thành một thói quen, một phản xạ tiêu dùng gần như vô thức. "Cơn đau" của việc chi tiền đã biến mất, thay vào đó là âm thanh "ting" đầy thỏa mãn của giao dịch thành công.

Niềm tin vào “sự thông minh” và “khả năng kiểm soát” này chính là thông điệp cốt lõi mà các công ty fintech (tài chính) về BNPL đã rót hàng triệu đô la để quảng bá. Họ không bán một khoản vay; họ bán một “phong cách sống linh hoạt”. Họ không phải là chủ nợ; họ là “người bạn đồng hành” giúp bạn sở hữu những gì bạn muốn, ngay lập tức. Với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm được dự báo lên đến 45,3%, thị trường BNPL tại Việt Nam đang là một mảnh đất màu mỡ trị giá hàng tỷ đô la, mà động lực chính là những người trẻ như Linh và Minh.

Nhưng, đằng sau sự hào nhoáng của những món nợ 0% lãi suất, những con số thống kê lại đang kể một câu chuyện đáng báo động hơn rất nhiều.

Một khảo sát của Vietnam Finance đã chỉ ra một nghịch lý đáng lo ngại: trong khi 74% người trẻ được hỏi đang sử dụng dịch vụ BNPL, có đến 35% trong số đó thừa nhận từng quá hạn thanh toán. Dữ liệu từ Báo cáo Nâng cao sức khỏe tài chính của Người Việt cũng cho thấy bức tranh tương tự: khoảng 40% người có khoản vay hoặc nợ tín dụng gặp khó khăn trong việc trả nợ. Những khoản chi "nhỏ giọt" hàng tháng đang âm thầm biến thành một gánh nặng đáng kể khi cộng dồn.

Chiếc bẫy ngọt ngào đã bắt đầu sập xuống. Món nợ 0% lãi suất chỉ thực sự là 0% khi người dùng thanh toán đúng hạn. Một cú sảy chân, và “người bạn đồng hành” lập tức biến thành một chủ nợ với những điều khoản phạt không hề dễ chịu.

Quay trở lại với Mai Linh, chiếc váy lụa đã được giao đến. Cô mặc nó, chụp những bức ảnh lộng lẫy và nhận về hàng trăm lượt “thích” trên Instagram. Cảm giác thỏa mãn đó là thật. Nhưng khi thông báo nhắc nợ kỳ đầu tiên cho chiếc váy hiện lên, cùng lúc với thông báo trả sau cho đôi giày mới mua tuần trước và tiền trả góp cho chiếc điện thoại từ tháng trước. Ảo tưởng về sự kiểm soát bắt đầu lung lay. Hành trình “một cú quẹt” tưởng chừng như vô hại đã âm thầm dẫn cô vào một mê cung của những khoản nợ nhỏ, giăng mắc và chồng chéo.

Sự lên ngôi của ví trả sau không chỉ là một “cuộc cách mạng” về thanh toán. Nó là một cuộc thử nghiệm xã hội khổng lồ về tâm lý tiêu dùng và kỷ luật tài chính của cả một thế hệ.

Nhưng liệu vòng xoáy này có thực sự chỉ xoay quanh những lựa chọn cá nhân và khả năng quản lý tài chính của người trẻ?

Hành trình “một cú quẹt” của Mai Linh không chỉ kết thúc ở một món nợ. Nó mở ra một dòng chảy dữ liệu quý giá về thói quen, sở thích và cả những điểm yếu trong tâm lý mua sắm của cô. Nó kích hoạt những thuật toán được thiết kế để dự đoán, và sâu hơn là định hình, hành vi tiêu dùng tiếp theo của cô. Nó là một phần trong một cỗ máy khổng lồ, được vận hành không chỉ bằng công nghệ, mà còn bằng sự thấu hiểu sâu sắc về kinh tế học hành vi.

Và nó đặt ra những câu hỏi cốt lõi sẽ được đào sâu: Ai là người thực sự hưởng lợi từ mỗi cú “quẹt” 0% lãi suất? Đằng sau giao diện thân thiện và những lời hứa hẹn ngọt ngào là một mô hình kinh doanh vận hành dựa trên điều gì – sự tiện lợi của người dùng, hay chính những khoảnh khắc yếu lòng của họ? Hành trình từ giỏ hàng đến món nợ lãi 0% đã hoàn tất, nhưng bức màn bí mật đằng sau nó chỉ vừa mới được hé mở.