(Sóng trẻ) - Một đời thanh bạch, khí tiết rạng ngời, thầy Chu Văn An không chỉ dạy chữ thánh hiền mà còn dạy đạo làm người bằng chính cuộc đời mình.

Giữa dòng chảy cuồn cuộn của lịch sử Đại Việt, có những cái tên sáng lên không phải bằng gươm đao chinh chiến, mà bằng ngòi bút và thước gỗ của nghề giáo. Chu Văn An là một người như thế. Ông không chỉ là một người thầy lỗi lạc của vương triều Trần, mà còn là biểu tượng sừng sững của khí tiết kẻ sĩ: Cương trực, thanh cao và không bao giờ khuất phục trước cường quyền. Hãy cùng ngược dòng lịch sử để chiêm nghiệm về người thầy của muôn đời - “Vạn thế sư biểu”.

Sinh năm 1292 tại vùng đất Thanh Trì (Hà Nội) ngày nay, Chu Văn An - hiệu Tiều Ẩn là minh chứng sống động cho tinh thần hiếu học vượt lên hoàn cảnh. Từ một gia đình bình thường, nhờ sự hy sinh của mẹ và nỗ lực tự thân, ông đã đỗ đạt Thái học sinh. Nhưng thay vì vinh hoa chốn quan trường, ông chọn một mái tranh nghèo tại làng Huỳnh Cung để gieo chữ.

Trường Huỳnh Cung tuy đơn sơ nhưng sở hữu một thư viện phong phú, nơi thầy Chu áp dụng phương pháp sư phạm tiến bộ: phân cấp học trò và giáo dục toàn diện từ kiến thức Nho gia đến nhân cách làm người. Tiếng lành đồn xa, học trò khắp nơi tìm về thụ giáo. 

Sự nghiêm khắc của thầy Chu nổi tiếng khắp vùng: Ông muốn học trò của mình không chỉ giỏi chữ mà phải thấm nhuần đạo lý, biết đau nỗi đau của dân, lo nỗi lo của nước.

Điều ấy đã tôi luyện nên những danh thần như Lê Quát, Phạm Sư Mạnh. Sử sách còn ghi, học trò của thầy dù làm đến chức Thượng thư, Tể tướng, khi về thăm thầy vẫn một lòng cung kính, giữ lễ nép mình. Đặc biệt, với những kẻ làm quan mà đánh mất lương tri, thầy Chu sẵn sàng “thét mắng”, không cho bước qua ngưỡng cửa. Cốt cách thanh cao ấy khiến người đời sau mãi nghiêng mình kính phục.

Uy tín và đức độ của thầy Chu Văn An vang danh đến tận triều đình. Dưới thời vua Trần Minh Tông, ông được trọng dụng, mời giữ chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám - vị trí đứng đầu cơ quan giáo dục cao nhất cả nước, đồng thời chịu trách nhiệm trực tiếp phụ đạo cho Thái tử. Chấp nhận rời mái trường làng, thầy Chu mang theo tâm niệm lớn lao: Đào tạo được một bậc minh quân chính là tạo phúc lớn cho xã tắc.

Tầm nhìn ấy đã đơm hoa kết trái. Thái tử Vượng (sau là vua Trần Hiến Tông), dưới sự rèn giũa của thầy Chu, khi lên ngôi đã trở thành một vị vua đức độ. Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí từng ca ngợi vua Hiến Tông 'không có việc làm lầm lỗi' nhờ có “bầy tôi hiền giúp việc chính sự”. Song song với việc dạy vua, Chu Văn An còn dốc sức chấn hưng Quốc Tử Giám và biên soạn bộ “Tứ thư thuyết ước”. Đây là công trình tóm lược tinh hoa từ bốn bộ sách kinh điển (Luận ngữ, Mạnh tử, Đại học, Trung dung), được xem là bộ giáo trình Nho học chuẩn mực đầu tiên do người Việt biên soạn.

Nếu thời gian dạy học khẳng định tài năng sư phạm, thì thời gian làm quan lại khắc họa rõ nét bản lĩnh chính trị của Chu Văn An. 

Giai đoạn cuối đời Trần Dụ Tông, triều cương ngày càng rối ren. Trong khi họa ngoại xâm từ Champa do Chế Bồng Nga cầm đầu liên tục uy hiếp kinh thành Thăng Long, thì tại nội đình, bè lũ gian thần lại kết đảng lộng hành, khuynh đảo chính sự. Kỷ cương phép nước lỏng lẻo đến mức các quan Ngự sử - những người giữ trọng trách can gián vua - cũng trở nên bất lực. Điển hình như vụ việc của Doãn Định và Nguyễn Nhữ Vi, dù dũng cảm can ngăn Thượng hoàng can thiệp vào Ngự sử đài nhưng rốt cuộc vẫn bị cách chức.

Đứng trước vận mệnh ngả nghiêng của xã tắc, Chu Văn An không thể khoanh tay đứng nhìn. Vốn mang cốt cách của một nhà Nho khí tiết, “phú quý bất năng dâm, uy vũ bất năng khuất”, ông đã nhiều lần can ngăn vua nhưng không thành. Đỉnh điểm của sự phẫn nộ chính là việc ông soạn “Thất trảm sớ” dâng lên vua Trần Dụ Tông, xin chém đầu 7 tên gian thần (được sử sách ghi lại gồm: Cung Túc vương Trần Nhật Hạnh, Trần Ngô Lang, Bùi Khoan, Trâu Canh, Dương Khương, Đỗ Tử Bình, Trần Nhật Tinh).

Dù bản gốc của sớ nay đã thất truyền, nhưng tinh thần của “Thất trảm sớ” đã làm rúng động cả triều đình đương thời và trở thành biểu tượng chói lọi về khí tiết của kẻ sĩ Bắc Hà. Hành động ấy không chỉ nhằm trừ hại cho dân, mà còn là lời cảnh tỉnh đanh thép của một bậc trung thần đối với đà suy vong của vương triều. 

Thất trảm sớ được Chu Văn An dâng trong bối cảnh loạn triều như vậy. Sau khi vua Trần Dụ Tông không trả lời, Chu Văn An đã treo mũ ở cửa huyền vũ (cửa phía bắc Hoàng Thành), từ quan về ở ẩn. Hành động rũ áo từ quan về ở ẩn ngay sau đó của ông là minh chứng cho khí tiết: Vũ trụ có bao la, cũng không dung nạp được kẻ sĩ cúi đầu. Ông chọn sự cô độc thanh cao thay vì sự vinh hoa ô trọc.

Chu Văn An là một bậc hiền triết, bậc Thái Sơn - Bắc Đẩu trong làng Nho Đại Việt. Các sĩ phu đời sau đều xem ông như một người thầy tiền bối đáng kính trọng. Trong “Việt Giám thông khảo tổng luận”, sử gia Lê Trung đánh giá: “Thất trảm chi sớ, nghĩa động quỷ thần” (Dịch nghĩa: Tờ sớ đòi chém 7 tên, nghĩa khí chấn động cả quỷ thần).

Phan Huy Chú sau này đã ngợi ca Chu Văn An: “Học nghiệp thuần túy, tiết tháo cao thượng, làng Nho nước Việt trước sau chỉ có mình ông, các ông khác không thể so sánh được”. 

Danh sĩ Nguyễn Văn Lý viết về Thất trảm sớ rằng: 

“Thất trảm vô vi tồn quốc luận, 

Cô vân tuy viễn tự thân tâm”. 

(Dịch là: Thất trảm sớ không được thi hành, cả nước bàn luận. Đám mây lẻ loi tuy xa vẫn tự có tinh thần trong lòng).

Rời bỏ mũ áo cân đai, thầy Chu về ở ẩn tại núi Phượng Hoàng (Chí Linh, Hải Dương), lấy hiệu là Tiều Ẩn (người đi tiều phu ở ẩn). Tại đây, ông tiếp tục dạy học, viết sách và làm thơ. 

Cuộc sống đạm bạc, “uống nước suối, ăn rau rừng” nhưng tâm hồn ông luôn thư thái. Ông vẫn đau đáu với vận mệnh đất nước, khi vua có chính sách đúng thì mừng, khi triều đình rối ren thì lo âu. Cho đến khi qua đời, ông vẫn giữ trọn vẹn cốt cách của một bậc đại nho, một người thầy vĩ đại.

Khi ông mất, vua Trần Nghệ Tông đã truy tặng tước Văn Trinh Công và cho thờ ở Văn Miếu, ngang hàng với các bậc thánh hiền. Đây là vinh dự tối cao mà lịch sử dành cho một người thầy Việt Nam.

Ngày nay, tên của ông được đặt tên cho rất nhiều trường học và nhiều tên phố trong cả nước. Lăng mộ và đền thờ của ông nằm trên núi Phượng Hoàng, thuộc xã Văn An; huyện Chí Linh, Hải Dương; cách khu di tích Côn Sơn khoảng 4 km. Đây là một điểm di tích văn hoá và danh thắng, với cảnh rừng thông đẹp trùng điệp, có đền thờ cũ và mới tôn tạo năm 2007. Lễ hội tổ chức vào ngày 25-8 và 20-11. Khu di tích được xếp hạng quốc gia năm 1998. Câu đối thờ Chu An tại Khu di tích ghi: 

Trần vãn thử hà thời, dục vịnh đại phi hiền giả lạc 

Phượng sơn tồn ẩn xứ, trĩ lưu trường ngưỡng triết nhân phong 

Dịch: (Cuối đời Trần là thời nào, ngâm vịnh rong chơi há chẳng phải là cái thú vui của bậc hiền giả/Núi Phượng vẫn còn dấu vết ở ẩn, đỉnh non vẫn mãi mãi ngưỡng mộ phong thái của kẻ triết nhân!)

Hàng năm, cứ mỗi dịp đầu xuân, du khách thập phương, giáo viên và học sinh các cấp học đều tìm về đền thờ Chu Văn An để thắp hương cho ông, như muốn tìm về không gian của người xưa dạy về đạo lập thân, tu nghiệp; sửa mình để tâm hồn trong sáng hơn trước gương các anh hùng, chí sĩ, hào kiệt nước Nam xưa.

Gần 700 năm đã trôi qua, tư tưởng giáo dục của Chu Văn An vẫn còn nguyên giá trị thời đại: Học không phải chỉ để cầu danh lợi, mà học để làm người, học để phụng sự quốc gia.

“Suốt cuộc đời mình, Chu Văn An không lúc nào sao nhãng sự nghiệp giáo dục... Điểm nổi bật trong công lao đóng góp của ông là việc sáng lập nên trường học trong nhân dân; việc học và dạy có kết quả lớn. Trường Huỳnh Cung đánh dấu một mốc quan trọng trong lịch trình phát triển sâu rộng của nền giáo dục nước ta”, tác giả Trần Lê Sáng khẳng định.

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại với nhiều biến động, tấm gương “Thất trảm sớ” và triết lý giáo dục nhân bản của thầy Chu Văn An như một ngọn hải đăng, nhắc nhở mỗi người làm nghề giáo về sự liêm chính, và nhắc nhở mỗi học trò về đạo lý “Tôn sư trọng đạo”.