(Sóng Trẻ) - Khi Chủ tịch Hồ Chí Minh mời một trí thức ưu tú và học giả uyên bác về dẫn dắt ngành giáo dục, Người chỉ nói một câu: “Chú phải chia chữ cho dân”. Từ khoảnh khắc đó, Giáo sư - Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Văn Huyên bước vào nhiệm vụ lịch sử: đưa con chữ đến với nhân dân, xây dựng giáo dục quốc gia trong hoàn cảnh kháng chiến và phát triển học thuật mang bản sắc dân tộc.

Giáo sư Nguyễn Văn Huyên (16/11/1905 - 19/10/1975) sinh tại Hà Nội trong một gia đình trí thức. Mồ côi cha từ nhỏ, ông được mẹ cùng chị gái dìu dắt và chăm sóc việc học. Chị gái ông, bà Nguyễn Thị Mão, là một trong những nữ giáo viên tiên phong của Đông Dương, đã mở đường cho anh em ông theo học và rèn luyện tri thức từ thuở thiếu thời.

Ông được sang Pháp du học từ rất trẻ và đã gây ấn tượng mạnh vào ngày 23/3/1934, ông trở thành người An Nam đầu tiên bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Văn khoa tại Đại học Sorbonne - Trường đại học được mệnh danh là “trái tim tri thức” của châu Âu, nơi trước đó chưa từng có sinh viên thuộc địa tốt nghiệp tiến sĩ.

Tờ báo Paris buổi trưa ngay sau đó đã đăng tin về vị tân tiến sĩ 29 tuổi - Nguyễn Văn Huyên, ca ngợi luận án xuất sắc của ông và khẳng định uyên bác của người học trò Đông Dương. Ngoài tấm bằng Tiến sĩ, ông còn sở hữu bằng Cử nhân Luật cùng trường, mở ra một hành trình trở về quê hương với tư cách là một trí thức toàn diện, vừa hiểu pháp lý, vừa am tường văn hóa.

Sau khi bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ, Nguyễn Văn Huyên không chọn ở lại kinh đô ánh sáng. Ông quyết định trở về Việt Nam, trong mắt nhiều người, đây là một quyết định “nghiêng mình khó hiểu”. Nhưng với ông, đó đơn thuần là tiếng gọi của quê hương: tri thức chỉ có giá trị khi phục vụ cho chính nơi mình sinh ra.

Những năm 1935, Nguyễn Văn Huyên gắn bó với giáo dục, ông giảng dạy tại Trường Bưởi, làm nghiên cứu văn hóa - dân tộc học, viết hàng loạt khảo cứu đặt nền tảng cho ngành nghiên cứu Việt Nam học sau này. Nhưng hơn cả những công trình học thuật, điều dễ nhận thấy là nỗi khắc khoải của ông: chữ nghĩa phải đến được với đời sống, không thể nằm yên trong viện nghiên cứu.

Và rồi, lịch sử gọi tên ông.

Khi đất nước bước vào thời kỳ non trẻ sau Cách mạng Tháng Tám, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã thuyết phục ông nhận chức Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục bằng lời nói giản dị nhưng đầy trọng trách:

Từ đây, cuộc đời ông gắn với ngành giáo dục. 30 năm đảm nhiệm cương vị Bộ trưởng là 30 năm ông đi qua những giai đoạn khó khăn nhất của đất nước: chiến tranh, thiếu thốn, sơ tán…

Khi chiến tranh phá hoại của Mỹ lan rộng lên miền Bắc, GS Nguyễn Văn Huyên không chỉ ngồi trong văn phòng mà thường xuyên đến tận các vùng núi xa xôi, lớp học dựng tạm trong hầm tránh máy bay, để trực tiếp dự giờ, động viên thầy trò kiên trì học tập. Ông cũng tổ chức nhiều chuyến đi ra nước ngoài, gửi cán bộ đi học tập và nghiên cứu kinh nghiệm giáo dục, khoa học tại Liên Xô, Đức, nhằm xây dựng đội ngũ trí thức trẻ, sẵn sàng cho những đổi mới giáo dục trong tương lai. Những chuyến khảo sát này không chỉ giúp ông mở rộng tầm nhìn, mà còn chuẩn bị nền tảng cho các cải cách giáo dục sau này.

Dưới sự dẫn dắt của ông, nền giáo dục non trẻ đã có những chuyển biến mang tính khai mở. Sau khi miền Bắc giải phóng năm 1954, GS Nguyễn Văn Huyên cùng Bộ Giáo dục trở về Hà Nội, tiếp nhận các trường lớp và cơ sở giáo dục còn lại sau chiến tranh. 

Lúc này, ngành giáo dục phải đảm nhận nhiều trọng trách: hoàn tất xóa mù chữ cho nhân dân, bổ túc văn hóa cho những ai còn thiếu, đồng thời đào tạo thế hệ trẻ đủ năng lực góp phần xây dựng đất nước. Không chỉ dừng lại ở đó, ông còn đặt trọng tâm vào việc nhanh chóng tạo dựng đội ngũ cán bộ khoa học, kỹ thuật, quản lý và công nhân lành nghề. 

Sau khi hòa bình lập lại, GS Nguyễn Văn Huyên nhận thấy việc học ngoại ngữ trở nên cấp thiết để mở rộng tri thức cho thế hệ trẻ. Bộ Giáo dục dưới sự chỉ đạo của ông đã đề xuất với Hội đồng Chính phủ việc đưa ngoại ngữ thành môn học chính thức trong chương trình phổ thông, với 4 thứ tiếng là Nga, Hoa, Anh và Pháp. Ông mong muốn học sinh sau 6 năm học liên tục có thể đọc được những sách phổ thông và truyện ngắn, với vốn từ cơ bản khoảng 3.000 từ. Mục tiêu của ông không chỉ là học ngôn ngữ, mà còn là mở cánh cửa tri thức, giúp các em tiếp cận văn hóa, khoa học và tư tưởng hiện đại của thế giới. 

Dưới bàn tay ông, các trường sư phạm từ sơ cấp đến đại học mọc lên khắp miền Bắc, mở ra giai đoạn kiến thiết nền giáo dục đại học Việt Nam. Chỉ sau khoảng một thập kỷ, hệ thống này đã hình thành với 17 trường đại học, gần 3.000 giảng viên và hơn 30.000 sinh viên theo học ở 97 ngành, đặt nền móng vững chắc cho tri thức quốc gia.

Trong suốt cuộc đời, ông lặng lẽ đi qua những giai đoạn khó khăn nhất của giáo dục Việt Nam bằng sự tận tụy và sức làm việc bền bỉ.

Cố Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên được ví như “bông hoa rực rỡ” của nền giáo dục Việt Nam, là người đặt nền móng cho những thành quả mà nhiều thế hệ học trò sau này được hưởng. Ngay cả khi trút hơi thở cuối cùng vào ngày 19/10/1975 trong một ca phẫu thuật tại Đức, ông vẫn còn đảm trách cương vị Bộ trưởng Bộ Giáo dục, minh chứng cho lòng tận tụy không ngừng nghỉ với sự nghiệp trồng người.

Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng từng đánh giá cao những đóng góp của ông: Trong suốt 30 năm gắn bó với ngành, ông không chỉ tiên phong chống nạn mù chữ, dẫn dắt việc phổ cập tiếng Việt trong mọi cấp học, mà còn xây dựng và duy trì hệ thống trường học, đặc biệt là các trường đại học tại chiến khu, ngay cả trong bối cảnh chiến tranh ác liệt. Ông cũng luôn động viên các thế hệ học sinh kiên trì học tập giữa khó khăn, thử thách. Những nỗ lực này, hoàn thành trong những điều kiện khắc nghiệt, thể hiện tinh thần trách nhiệm và lương tâm nghề nghiệp cao cả của một nhà giáo tận tâm.

GS Nguyễn Văn Huyên không chỉ là người hoạch định chính sách, mà còn là hình ảnh sống động của sự tận tụy và bền bỉ. Ông lặng lẽ “chia chữ cho dân” bằng từng quyết định, từng sách giáo khoa, từng lớp học dựng tạm ở chiến khu. Những đề án cải cách giáo dục mà ông soạn thảo, từ việc phổ cập chữ quốc ngữ đến tổ chức lại các trường đại học, không chỉ mở ra một hướng đi mới cho nền giáo dục nước nhà, mà còn tạo ra những thế hệ trí thức kế cận, lớn lên từ hệ thống mà ông đặt nền móng.

Sau hành trình âm thầm nhưng bền bỉ, tên tuổi của Giáo sư - Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Văn Huyên không chỉ nằm trong sách sử hay những bản nghị quyết giáo dục. Nó hiện diện trong đời sống hôm nay, bằng những dấu mốc quen thuộc mà nhiều thế hệ học trò vẫn đi qua mỗi ngày.

Tại Hà Nội, con đường Nguyễn Văn Huyên ở quận Cầu Giấy - nơi tập trung nhiều trung tâm giáo dục và văn hóa, trở thành biểu tượng sống động về tầm vóc trí thức của ông. Từ Bắc vào Nam, nhiều trường phổ thông mang tên ông như Trường THPT Nguyễn Văn Huyên ở Nghệ An, Hưng Yên, cùng với các tuyến phố tại Hải Phòng, Đà Nẵng, đều gợi nhắc về hình ảnh một Bộ trưởng của thời loạn, một “kiến trúc sư” của nền giáo dục hiện đại Việt Nam.

Hình ảnh GS Nguyễn Văn Huyên còn được lưu giữ qua tượng bán thân tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, nơi ông từng dày công nghiên cứu văn hóa các dân tộc. Trong khuôn viên một số trường mang tên ông, tượng của ông cũng được đặt ở vị trí trang trọng, không hoa lệ nhưng đủ để nhắc nhở mọi người về tinh thần âm thầm nhưng kiên định của ông. Những công trình học thuật của ông, từ Hát đối đáp nam nữ, Văn minh Việt Nam, La civilisation annamite, đến các nghiên cứu về phong tục cưới hỏi, tang ma, lễ hội… vẫn được trích dẫn và tái bản, trở thành di sản quý giá cho hậu thế.

Ngày nay, khi đứng trên con đường Nguyễn Văn Huyên, hay bước qua cánh cổng mang tên ông, người ta không chỉ nhớ đến một Bộ trưởng. Người ta nhớ đến một tấm gương: một trí thức chọn trở về, chọn dấn thân, chọn phục vụ; một nhân cách lớn tin rằng giáo dục phải bắt đầu từ nhân dân và vì nhân dân.