Giữa nỗi lo về thực phẩm bẩn ngày càng tăng cao, sản phẩm hữu cơ đang dần lên ngôi. Thế nhưng, để có một bó rau “thật sự hữu cơ” lại không hề đơn giản. Ở ngoại ô Hà Nội, có một người nông dân quyết tâm đi con đường khó nhất: nói không hoàn toàn với phân bón hóa học, thuốc trừ sâu và mọi sự thỏa hiệp. Hơn nửa đời làm trong lĩnh vực nông nghiệp, Nguyễn Đức Chinh chọn bắt đầu lại với mảnh ruộng, nuôi giấc mơ hữu cơ 100%.

Nguyễn Đức Chinh sinh năm 1982, tại mảnh đất Hà Tĩnh nắng gió. Cha mẹ làm nông, từ nhỏ, Đức Chinh đã có một niềm yêu thích với nông nghiệp. Anh học lên tiến sĩ từ niềm yêu thích ấy. Trước khi trở thành “ông chủ vườn rau hữu cơ”, người đàn ông đó từng có 25 năm làm việc tại Viện Nông nghiệp Việt Nam. Bước ra từ giảng đường Đại học Nông nghiệp, anh Chinh gắn bó với nghiên cứu, với phòng thí nghiệm, với những dự án được tài trợ bởi các tổ chức quốc tế. Nhưng tận sâu trong lòng, người nông dân trí thức ấy luôn trăn trở: tại sao ở Nhật, ở châu Âu, người ta làm hữu cơ trên diện tích lớn mà Đức tồn tại bền vững, còn ở Việt Nam, nhiều mô hình chỉ sống lay lắt vài năm rồi bỏ dở?

Năm 2020, Đức Chinh quyết định rời Viện, mang toàn bộ tiền tích lũy và cả khoản vay để bắt đầu hành trình mới: gây dựng trang trại hữu cơ. Trải lòng về giây phút có được bó rau hữu cơ đầu tiên, anh kể: “Khó khăn thì nhiều lắm. Làm ra rau mà không ai tin. Họ bảo hữu cơ à, chắc chỉ là nói vậy. Ban đầu, cắt bỏ nhiều hơn bán. Nhưng rồi cứ kiên trì, khách đến, họ ngửi mùi đất, họ nhìn cây, họ thấy khác biệt”.

Sự khác biệt ấy nằm ở triết lý. Với Nguyễn Đức Chinh, nông nghiệp hữu cơ không đơn thuần là “không hóa chất”, mà là một hệ sinh thái sống. Đất phải được nghỉ ngơi, cải tạo. Phân chuồng phải được ủ đúng quy trình. Mùa nào thức nấy, không gượng ép trái tự nhiên. Và quan trọng nhất, phải kiên nhẫn, lấy giá trị con người là cốt lõi - điều mà không phải người nông dân nào cũng đủ sức giữ.

Khi trải lòng cho chúng tôi nghe về những giai đoạn gieo mầm và chăm sóc cây, đôi mắt anh ánh lên niềm tự hào. Anh Chinh bày tỏ: “Trong quá trình canh tác, tôi dùng phân chuồng, ủ phân theo kiểu ủ nóng hiếu khí, không sinh ra khí H₂S, khí metan cũng giảm một phần. Thứ hai, canh tác hữu cơ bón rất nhiều phân chuồng vào đất, mà phân chuồng chính là hệ thực vật. Trong thực vật chứa carbon, mình chôn lấp carbon vào đất, giống như quá trình hình thành dầu khí hàng triệu năm, thực vật chôn xuống, sau này con người đào lên đốt thì giải phóng carbon. Quá trình trồng trọt hữu cơ thì ngược lại, chôn carbon, thân tàn dư thực vật vào đất để cố định carbon”.

Anh nhấn mạnh: “Khi canh tác hữu cơ, nguyên tắc đầu tiên là tôi không được dùng thuốc hóa học. Tôi tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc năm không. Năm không của sản xuất hữu cơ là: không thuốc trừ sâu, không chất bảo quản, không thuốc diệt cỏ, không biến đổi gen, và không sử dụng chất kích thích tăng trưởng”.

Tuân thủ nghiêm ngặt những nguyên tắc đề ra luôn là châm ngôn trong việc chăm sóc rau hữu cơ của anh Chinh. Người nông dân ấy chọn cách đi chậm, giữ đất, giữ cây và giữ niềm tin.

Bước vào trang trại, chúng tôi có cảm giác như lạc vào một khu vườn trăm vị đúng nghĩa. Hơn 100 loại cây được trồng xen canh: từ rau muống, mồng tơi, cải, dưa chuột… đến ổi, quất, chuối, xen giữa là những loại rau gia vị dân dã như sả, tía tô, lá mơ…

Dẫn chúng tôi đi một vòng, vừa đi anh vừa giải thích về những loại cây trồng tại đây. Điều dễ thấy hơn cả, ở vườn anh Chinh, cỏ vẫn phát triển tốt. Người đàn ông giải thích: “Trong sản xuất hữu cơ, đừng mong không có cỏ. Cỏ dại là một phần của tự nhiên. Tôi chỉ kiểm soát, không triệt tiêu. Tôi sẽ để cỏ phát triển nhưng không để nó ra hoa. Người khác dùng thuốc cỏ, còn mình dùng tay. Cực hơn, nhưng đổi lại, đất khỏe, rau an toàn”.

Làm nông nghiệp đồng nghĩa với việc người nông dân luôn phải “trông mưa, trông nắng” nhưng đâu phải lúc nào thiên nhiên cũng ưu ái. Ở nông trại rộng 3,5 hecta của Nguyễn Đức Chinh, những đợt mưa dài khiến đất chua, độ pH giảm, cây còi cọc. Anh trải lòng: “Làm nông nghiệp hữu cơ phải chấp nhận rủi ro từ thiên nhiên. Cây trồng cần ít nhất 45 ngày để lớn, trong khi mưa nắng thất thường, không thể kiểm soát. Vì thế, thay vì chạy theo một vài giống cho năng suất cao, hữu cơ buộc phải đa dạng hóa cây trồng. Đa dạng chính là cách tự nhiên tạo ra sự bù trừ, giúp cân bằng trước những biến động thời tiết”.

“Khác với canh tác hóa học có thể dùng chất kích thích để “cứu” cây, người làm hữu cơ không có lựa chọn đó. Rễ cây phục hồi chậm, đôi khi chấp nhận mất trắng. Nhưng đổi lại, việc trồng nhiều loại cây trên diện tích nhỏ giúp hạn chế sâu bệnh. Nếu độc canh, chỉ một loại sâu cũng có thể bùng phát thành dịch. Còn với hữu cơ, mỗi luống một giống, nguồn thức ăn không dồi dào cho sâu bệnh, nên chúng không thể lan rộng. Chính vì thế, đa dạng là nguyên tắc sống còn của nông nghiệp hữu cơ”, anh chia sẻ thêm. 

Những đợt mưa nhiều, cây sẽ được bảo vệ trong nhà lưới. Hiện trang trại có 8 nhà lưới, hơn 1.000m², đủ để giữ nhịp sinh trưởng và cung cấp rau cho khách hàng nội thành. Khách hàng của anh không phải siêu thị lớn, mà là những hộ gia đình tin vào giá trị của sản phẩm hữu cơ. Họ đặt rau qua mạng xã hội, có người còn về tận vườn để cảm nhận sự thật. Anh Chinh cười tự tin: “Hữu cơ phải minh bạch. Khách xuống vườn, nhìn thấy giun, thấy cỏ, thấy bàn tay mình lấm bùn, họ mới tin”.

Nếu chỉ kể chuyện rau, hành trình hữu cơ sẽ không trọn vẹn. Phía sau những luống rau xanh là cả bài toán kinh tế. Toàn bộ vốn liếng tích cóp, người nông dân trí thức cùng vợ con dồn hết vào vườn. Có lúc, hàng không bán được, phải đem cắt bỏ, làm phân. Có lúc, mưa nắng thất thường, cây trồng điêu tàn.

Hiện tại, trang trại có 17 lao động, trong đó 13 nhân công thường xuyên. Ngoài công việc kỹ thuật, cả gia đình kiêm luôn vận chuyển, bán hàng, một “công ty gia đình” đúng nghĩa. Anh bộc bạch: “Kỹ thuật chỉ là một bước. Muốn tồn tại lâu dài phải biết bán hàng. Mà bán rau hữu cơ lời ít, uy tín mới là vốn. Tôi duy trì được chất lượng, không chạy theo cái lợi nhuận. Từ đó, mọi người sẽ tin tưởng”.

Với diện tích 3,5 hecta, xen canh đa dạng cây trồng nhưng nhiều khi vườn của anh Chinh vẫn chưa thể cung cấp rau hữu cơ một cách dài hạn. Đó là một hạn chế lớn mà đến hiện tại, anh chưa có cách khắc phục. Chính anh cũng từng suy nghĩ liên kết với các vườn hữu cơ khác để bù nguồn cung mùa khan hiếm. Nhưng… thực tế lại chẳng dễ dàng: “Thứ nhất, sản phẩm của nông dân mới chuyển đổi thường không đồng đều, mẫu mã xấu, năng suất thấp. Thứ hai, đầu ra hạn chế, khó bán được giá nên không quay vòng vốn. Thứ ba, thiếu công cụ hỗ trợ và kiến thức, trong khi không phải ai cũng có điều kiện tự nghiên cứu, thử nghiệm. Cuối cùng, các dự án hỗ trợ ngắn hạn, thiếu bền vững, khiến mô hình khó duy trì lâu dài”.

Sau 5 năm sản xuất vườn hữu cơ, thứ anh Chinh nhận lại không phải lợi nhuận, mà là niềm tin. Trang trại hiện có vài nghìn khách hàng ở Hà Nội, trong đó hàng trăm khách quen. Họ tin vào chất lượng, kiên nhẫn chờ đợi mỗi mùa vụ, giới thiệu nhau bằng miệng chứ không cần quảng cáo. Người nông dân tin rằng hữu cơ là con đường bền vững nhất: “Người tiêu dùng giờ ăn ít đi, nhưng đòi hỏi an toàn nhiều hơn. Trên thế giới, nông sản muốn được công nhận phải đạt tiêu chuẩn giảm hóa chất. Người nông dân không thay đổi thì sẽ bị bỏ lại”.

Nhưng để hữu cơ lan rộng, cần sự đồng bộ: vốn, tập huấn kỹ thuật, và quan trọng nhất là niềm tin của thị trường. Anh Chinh vẫn nhớ một dự án nông nghiệp hữu cơ được viện phối hợp triển khai, ngân hàng tài trợ cả tỷ đồng. Thế mà chỉ sau vài năm, khi dự án rút đi, người dân bỏ cuộc vì không chịu nổi sâu bệnh, rau xấu khó bán.

“Nói thì dễ, làm mới khó. Hữu cơ 100% cần kiên nhẫn và cả sự hi sinh. Không phải ai cũng chịu được cảnh rau non bị sâu cắn, giá bán không bằng rau thường. Nếu không có niềm tin và khát vọng, rất khó đi đến cùng”, người đàn ông bộc bạch.

Giữa những ồn ào của thị trường thực phẩm bẩn, câu chuyện của anh Chinh như một nốt nhạc xanh mát. Anh chọn cách làm nông nghiệp “ngược dòng”, chậm rãi, bền bỉ, như chính giọt mồ hôi thấm vào đất, nuôi dưỡng từng hạt rau, củ, quả.

Đi dọc từng luống rau, thoảng trong gió là mùi hăng hắc của phân chuồng quyện cùng mùi đất tơi xốp, thứ hương rất riêng của cánh đồng hữu cơ. Lúc đó, chúng tôi không khỏi nghĩ: Liệu rằng người nông dân có thể đi đến cùng với sản phẩm hữu cơ 100% trước bài toán lợi nhuận?