Trong bối cảnh nông nghiệp Việt Nam đang ghi dấu ấn mạnh mẽ trên bản đồ thế giới với kim ngạch xuất khẩu liên tục lập kỷ lục, câu chuyện về nông nghiệp hữu cơ là mối quan tâm đặc biệt. Bởi đằng sau những con số ấn tượng, ngành nông nghiệp còn phải đối mặt với thách thức cân bằng giữa lợi nhuận kinh tế và trách nhiệm với môi trường, sức khỏe cộng đồng.

Chúng tôi đã có cuộc trao đổi với PGS.TS Mai Văn Trịnh, Viện trưởng Viện Môi trường Nông nghiệp, để lắng nghe những đánh giá và góc nhìn chuyên môn về thực trạng, triển vọng cũng như những giải pháp cho nông nghiệp hữu cơ tại Việt Nam.

Phóng viên (PV): Trước hết, PGS.TS đánh giá như thế nào về tình hình nông nghiệp hữu cơ của Việt Nam trong những năm gần đây?

PGS.TS Mai Văn Trịnh: Về tình hình chung, nông nghiệp Việt Nam thời gian qua phát triển rất mạnh mẽ. Điều này không chỉ được thể hiện trên các số liệu thống kê chính thức, mà còn dễ dàng nhận thấy trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Một trong những điểm nhấn quan trọng là sự thúc đẩy từ quá trình chuyển đổi số, cùng với chính sách ngoại giao, mở rộng thông thương của Chính phủ, đã tạo điều kiện đưa nông sản Việt ra thế giới.

Chỉ riêng năm nay, dự kiến kim ngạch xuất khẩu nông nghiệp có thể đạt từ 60 đến 70 tỷ USD, cao hơn nhiều so với các năm trước. Với nông nghiệp hữu cơ, nhờ có sự giới thiệu, phát triển đồng hành từ các chính sách mới của Nhà nước, ví dụ như Chiến lược phát triển nông nghiệp hữu cơ, chiến lược phát triển nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp bền vững và đặc biệt là các kế hoạch giảm phát thải khí nhà kính của quốc gia (NDC), các hoạt động từng bước tiến tới trung hòa carbon vào năm 2050, đồng loạt giải pháp sản xuất nông nghiệp bền vững đã được triển khai. Vừa giảm ô nhiễm môi trường, vừa giảm phát thải khí nhà kính, làm cho sản xuất nông nghiệp ngày càng bền vững hơn. Các sản phẩm nông nghiệp hữu cơ, an toàn, sạch, theo tiêu chuẩn Việt Nam và tiêu chuẩn quốc tế như VietGAP, GlobalGAP đã được triển khai rộng rãi. Các chuỗi cửa hàng giới thiệu sản phẩm nông nghiệp sạch, hữu cơ phát triển nhiều hơn. Người dân cũng đã nhận ra rằng nếu không chuyển đổi, chính nền nông nghiệp sẽ bị hủy hoại từ bên trong. Đây là tín hiệu đáng mừng!

PV: Theo PGS.TS , thị trường nông nghiệp hữu cơ Việt Nam đang ở vị thế nào so với thế giới?

PGS.TS Mai Văn Trịnh: Thị trường hữu cơ trong nước còn nhỏ bé. Ở những quốc gia phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, nhu cầu tiêu dùng sản phẩm hữu cơ rất cao, gần như trở thành tiêu chuẩn bắt buộc. Ngược lại, tại Việt Nam, sản phẩm hữu cơ mới chỉ phục vụ cho nhóm khách hàng có thu nhập cao chứ chưa phổ biến với đại bộ phận người dân. 

Nguyên nhân chính là thu nhập còn hạn chế, người tiêu dùng vẫn ưu tiên giá rẻ. Khi kinh tế phát triển hơn, mức sống nâng cao, nhu cầu tiêu thụ hữu cơ chắc chắn sẽ tăng. Đó là xu thế tất yếu.

PV: Trên thực tế, nhiều mô hình nông nghiệp hữu cơ gặp khó khăn trong việc dung hòa lợi nhuận kinh tế và việc duy trì sản phẩm xanh, sạch. Theo PGS.TS, đâu là hướng giải quyết cho bài toán này?

PGS.TS Mai Văn Trịnh: Nông nghiệp hữu cơ không thể thành công trong ngày một ngày hai. Nó cần một kế hoạch khoa học, lộ trình dài hạn và sự kiên trì. Hiện nay, đa phần nông dân vẫn quen với “nông nghiệp tuyến tính”: đầu tư nhiều phân bón hóa học, thuốc Bảo vệ thực vật (BVTV) để lấy năng suất cao. Khi chuyển sang hữu cơ, họ phải trải qua giai đoạn chuyển đổi khoảng 2 năm. Trong thời gian này, sản phẩm chưa được công nhận là hữu cơ, nhưng lại không được phép dùng hóa chất. Năng suất giảm, lợi nhuận sụt, nên dễ nảy sinh tâm lý nản chí.

Vấn đề nằm ở cách đầu tư. Các tính toán khoa học cho thấy: nếu bón 100kg đạm hóa học, để đạt năng suất tương đương trong hữu cơ cần khoảng 15 - 16 tấn phân chuồng. Nhưng trên thực tế, nông dân thường chỉ bón tối đa 3 tấn phân hữu cơ vi sinh, dẫn đến thiếu dinh dưỡng, cây trồng kém phát triển. Hệ quả là năng suất giảm, rồi họ cho rằng hữu cơ không hiệu quả. Thực chất, vấn đề không phải ở phương thức canh tác, mà ở chỗ đầu tư chưa đúng mức.

PV: Nhiều dự án khuyến khích phát triển nông nghiệp hữu cơ chưa đạt kết quả như kỳ vọng. Vậy nguyên nhân lớn nhất do đâu, thưa PGS.TS?

PGS.TS Mai Văn Trịnh: Có nhiều nguyên nhân đan xen. Thứ nhất, thiếu một kế hoạch dài hạn và tính toán cân đối dinh dưỡng khoa học. Thứ hai, nông dân gặp khó về vốn, trong khi sản xuất hữu cơ đòi hỏi đầu tư lớn hơn. Thứ ba, thị trường trong nước chưa phản ánh đúng giá trị của sản phẩm hữu cơ.

Ở các nước phát triển, nông sản hữu cơ thường có giá cao gấp 2 - 3 lần so với sản phẩm thông thường. Nhưng tại Việt Nam, mức chênh lệch chỉ khoảng 1,2 - 1,3 lần, không đủ bù đắp chi phí mà người nông dân đã bỏ ra. Ngoài ra, tình trạng “trà trộn” sản phẩm chưa thực sự hữu cơ nhưng gắn mác hữu cơ khiến người tiêu dùng mất niềm tin, ngần ngại bỏ tiền mua. Đây là rào cản lớn.

PV: Vậy theo PGS.TS, làm thế nào để khắc phục tình trạng sản phẩm “gắn mác hữu cơ” nhưng không đạt chuẩn?

PGS.TS Mai Văn Trịnh: Trước hết, cần có hệ thống kiểm định chặt chẽ hơn. Từ khâu chọn đất, nguồn nước, giống cây, phân bón đến quy trình canh tác, tất cả đều phải được giám sát nghiêm ngặt theo tiêu chuẩn hữu cơ quốc tế. Song song, cơ chế xử phạt đối với hành vi gian lận cũng phải đủ sức răn đe.

Bên cạnh đó, chúng ta có thể áp dụng công nghệ phân tích dư lượng để phát hiện hóa chất tồn dư trong nông sản. Nhưng quan trọng nhất vẫn là kiểm soát đầu vào. Nếu đầu vào minh bạch, thì đầu ra mới thực sự đáng tin cậy.

PV: Cụ thể, Viện Môi trường Nông nghiệp đã và đang có những hoạt động nào nhằm thúc đẩy nông nghiệp hữu cơ?

PGS.TS Mai Văn Trịnh: Viện chúng tôi triển khai nhiều đề tài, dự án liên quan đến nông nghiệp hữu cơ và an toàn. Có thể kể đến mô hình sản xuất lúa hữu cơ tại Bắc Ninh, mô hình rau hữu cơ ở Lâm Đồng, Lào Cai, Sơn La, Phú Thọ. Hiện chúng tôi đang nghiên cứu phát triển hệ thống nông nghiệp tuần hoàn cho các cây chủ lực như lúa, cà phê, chè, sắn…

Đặc biệt, Viện chú trọng đến việc tái sử dụng chất thải nông nghiệp. Chất thải chăn nuôi chứa nhiều carbon và dinh dưỡng, nếu được xử lý thành phân bón hữu cơ sẽ vừa cải thiện chất lượng đất, vừa giảm ô nhiễm. Tương tự, phụ phẩm cây trồng như rơm rạ, vỏ trấu, lá ngô… nếu được ủ compost thay vì đốt bỏ, sẽ mang lại lợi ích kép: giảm ô nhiễm bụi mịn, bổ sung dinh dưỡng, giảm chi phí phân bón. Đây là cách để thực hiện kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp.

PV: Trong bối cảnh đó, vai trò của tuyên truyền, đặc biệt là báo chí - truyền thông, có ý nghĩa như thế nào đối với sự phát triển nông nghiệp hữu cơ?

PGS.TS Mai Văn Trịnh: Tuyên truyền giữ vai trò then chốt. Người sản xuất phải hiểu rằng nông nghiệp hữu cơ không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, mà còn là trách nhiệm xã hội, là nền tảng cho một xã hội khỏe mạnh và bền vững. Người tiêu dùng cũng cần nhận thức rõ giá trị của sản phẩm hữu cơ để sẵn sàng trả giá cao hơn.

Báo chí - truyền thông có thể giúp lan tỏa những câu chuyện thực tiễn, phổ biến chính sách của Nhà nước, như Chiến lược phát triển nông nghiệp hữu cơ đến 2030, lộ trình Net Zero 2050, hay kinh tế tuần hoàn. Nếu không có sự tham gia tích cực của truyền thông, nhận thức xã hội sẽ thay đổi rất chậm.

Tôi tin rằng xu hướng này sẽ ngày càng rõ nét. Nền kinh tế Việt Nam đang trên đà tăng trưởng, thu nhập bình quân đầu người cải thiện, nhu cầu về thực phẩm an toàn sẽ gia tăng. Các chính sách quốc gia về giảm phát thải, trung hòa carbon, phát triển kinh tế xanh cũng đều đặt nông nghiệp hữu cơ ở vị trí trung tâm.

Gần đây, Việt Nam đã tổ chức thành công Hội nghị Hữu cơ Châu Á lần thứ 8, cho thấy cộng đồng quốc tế đánh giá cao những nỗ lực của chúng ta. Tôi kỳ vọng rằng trong kỷ nguyên phát triển mới, sản phẩm nông nghiệp hữu cơ Việt Nam sẽ không chỉ đáp ứng nhu cầu trong nước mà còn vươn xa ra thị trường quốc tế, đóng góp vào mục tiêu xây dựng một xã hội khỏe mạnh, bền vững.

Xin chân thành cảm ơn PGS.TS Mai Văn Trịnh!