(Sóng trẻ) - Giữa nhịp sống hiện đại, tín ngưỡng Then của người Tày, Nùng ở Lạng Sơn vẫn luôn là điểm tựa tinh thần của cộng đồng, với những người con xứ Lạng, Then không chỉ là tấm bằng chứng nhận quốc tế mà còn là hồn cốt, là hơi thở của bản làng.

Trong đời sống văn hóa tín ngưỡng của người Tày, Nùng ở Lạng Sơn, Then là một hình thức sinh hoạt văn hóa kết tinh giữa tín ngưỡng dân gian, âm nhạc, lời ca, múa và diễn xướng. Trong tiếng Tày, “Then” có nghĩa là “Thiên” chỉ Trời, đấng thần linh tối cao.

Trải qua hàng trăm năm, tín ngưỡng Then vẫn gắn bó mật thiết với đời sống người dân các tỉnh miền núi phía Bắc. Những nghi lễ như cầu an, giải hạn, cúng mụ, mừng thọ, chữa bệnh hay lẩu Then… được thực hiện khi gia đình gặp biến cố, ốm đau hoặc những bất an trong đời sống tinh thần. 

Theo bà Chu Thị Hải Yến (60 tuổi, thôn Bản Lếch, xã Văn Lãng), giá trị lớn nhất của Then nằm ở tác động tinh thần. Nghi lễ cầu an, giải hạn không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn tạo sự gắn kết giữa các thành viên trong gia đình, giúp mọi người sẻ chia và củng cố niềm tin vào tương lai. “Có lúc trong người mệt mỏi, ốm đau, đi khám không ra bệnh, khi ấy, gia đình mời bà Then về làm lễ, sau đó ai cũng thấy yên tâm hơn. Không phải là khỏi ngay, nhưng tinh thần nhẹ nhõm, con cháu đỡ lo, ông bà cũng an lòng”, bà Yến chia sẻ.

Từ góc nhìn của người trực tiếp thực hành tín ngưỡng, nghệ nhân Lương Thị Vương (65 tuổi) gắn bó với Then gần nửa thế kỷ, cho rằng Then chỉ thực sự phát huy giá trị khi người hành nghề giữ trọn đạo lý và chuẩn mực của tổ nghề. Theo bà, việc học và hành Then không thể tùy tiện, mà phải trải qua quá trình tu luyện nghiêm ngặt: ở nhà thầy ít nhất 21 ngày, ăn chay, học thuộc các bài Then cổ, rèn luyện cả về tâm và đức.

Bà Vương cũng bày tỏ lo ngại trước tình trạng một số người lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi, dân gian gọi là “Then đíp” chỉ những người chưa được tu luyện, cấp sắc đầy đủ nhưng vẫn đứng ra hành lễ. “Then thật phải trải qua nghi lễ cấp sắc, được tổ nghề công nhận. Nếu làm giả, dù có thuộc bài, tổ nghề cũng không độ, nghi lễ sẽ không mang lại ý nghĩa, làm ảnh hưởng đến sự tôn nghiêm của tín ngưỡng, đồng thời mất niềm tin trong bà con”, bà nhấn mạnh.

Nếu không gian bản làng là nơi Then được nuôi dưỡng tự nhiên, thì việc trao truyền cho thế hệ trẻ chính là yếu tố quyết định sức sống lâu dài của di sản trong bối cảnh hiện đại. Khi các hình thức sinh hoạt truyền thống đứng trước nguy cơ mai một, việc đưa Then đến gần hơn với người trẻ trở thành yêu cầu cấp thiết trong công tác bảo tồn.

Thời gian qua, tỉnh Lạng Sơn đã triển khai các kế hoạch bảo tồn, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ, không còn bó hẹp trong không gian tâm linh hay các buổi sinh hoạt tại bàn còn, Then đã dần bước lên bục giảng, trở thành những môn học ngoại khóa. 

Nghệ nhân ưu tú Hoàng Thị Thúy (xã Na Sầm, tỉnh Lạng Sơn) là một trong những người dành nhiều tâm huyết cho công tác truyền dạy Then. Theo bà, hiện nay nhiều địa phương đã duy trì các câu lạc bộ hát Then, đàn Tính, song thách thức lớn nhất là làm sao để phong trào phát triển. “Muốn giữ được Then lâu dài thì phải có người trẻ học và hiểu Then. Các câu lạc bộ cần được giao lưu, thi diễn để tạo động lực và hình thành hạt nhân văn nghệ tại cơ sở”, bà Thúy cho biết. 

Song song với hoạt động câu lạc bộ, nhiều lớp truyền dạy đàn Tính, hát Then được tổ chức theo các kế hoạch của tỉnh, với sự tham gia trực tiếp của các nghệ nhân. Nội dung giảng dạy không chỉ dừng lại ở kỹ năng hát, đàn mà còn truyền đạt những hiểu biết về nghi lễ, phong tục của người Tày, Nùng.

Em Lương Xuân Bắc (học sinh lớp 6, Trường Tiểu học và THCS Trùng Khánh) chia sẻ: “Em thấy đàn Tính rất hay, em mong được tham gia nhiều cuộc thi và biểu diễn để giới thiệu nét đẹp văn hóa này đến với nhiều người để họ biết về nhạc cụ của quê hương em”.

Bên cạnh nỗ lực của cộng đồng và nghệ nhân, vai trò của Nhà nước được xem là điểm tựa quan trọng để di sản Then được bảo tồn và phát huy. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lạng Sơn là cơ quan đầu mối tham mưu, tổ chức thực hiện quản lý nhà nước về di sản Then. Việc ban hành Kế hoạch số 267/KH-UBND ngày 18/12/2024 về thực hiện Chương trình hành động quốc gia bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể Then của người Tày, Nùng, Thái đến năm 2030 và những năm tiếp theo đã thể hiện rõ cam kết của địa phương trong việc bảo vệ và phát huy di sản theo hướng lâu dài, bài bản.

Cùng với đó, công tác kiểm kê, lập hồ sơ khoa học, vinh danh nghệ nhân và phát triển hệ thống câu lạc bộ Then từ tỉnh đến cơ sở được thực hiện thường xuyên, góp phần tạo không gian sống cho di sản trong đời sống đương đại.

Từ bản làng đến trường học, từ nghi lễ truyền thống đến chính sách quản lý, tín ngưỡng Then ở Lạng Sơn đang được bảo tồn trong một chỉnh thể thống nhất. Sự kết hợp hài hòa giữa nội lực cộng đồng và vai trò định hướng của Nhà nước chính là nền tảng để Then tiếp tục lan tỏa, khẳng định giá trị văn hóa tinh thần đặc sắc của một di sản nơi miền biên viễn Xứ Lạng.