Nghề khảm trai làng Chuôn Ngọ và công cuộc gìn giữ tinh hoa

(Sóng trẻ) - Hàng nghìn năm qua, tinh hoa nghệ thuật khảm trai truyền thống vẫn luôn được những người thợ khảm tại làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ (Phú Xuyên, Hà Nội) gửi gắm trong từng sản phẩm thủ công. Tuy nhiên, hiện nay, làng nghề đang đứng trước nhiều thách thức lớn trong công cuộc bảo tồn và gìn giữ nét giá trị văn hóa độc đáo này.

Nằm ở tả ngạn sông Nhuệ, cách trung tâm Hà Nội khoảng 30km xuôi về cửa ngõ phía Nam, làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ (Phú Xuyên, Hà Nội) là nơi tạo ra các sản phẩm khảm trai thủ công tinh xảo, gắn liền với nếp sinh hoạt và bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc ta từ nhiều đời nay.

Tuy nhiên, giữa những đổi thay của xã hội hiện đại, nỗi lo giữ nghề đang là trăn trở chưa có lời giải của các chủ xưởng sản xuất và những người thợ khảm lâu năm tại làng. Theo họ, qua thời gian, nghề khảm trai làng Chuôn Ngọ sẽ có nguy cơ mai một nếu không thực hiện kịp thời các giải pháp để bảo tồn. 

Tinh hoa chạm khảm ngàn năm

Theo ghi chép của làng Chuôn Ngọ, nghề khảm trai nơi đây bắt đầu hình thành và phát triển vào khoảng thế kỷ XI - XVI, với ông tổ nghề khảm là ngài Trương Công Thành - một vị tướng tài dưới thời vua Lý Nhân Tông. Trước khi mất vào năm 1099, Đức Trương Công Thành đã truyền nghề khảm trai cho người dân thôn Ngọ. Từ đó, nghề khảm trai phát triển và được truyền rộng ra nhiều làng trong xã và  một số vùng lân cận.

Các sản phẩm khảm trai, ốc của làng Chuôn Ngọ như hoành phi, câu đối, sập gụ, tủ chè,... là kết tinh của giá trị văn hóa lâu đời và chứng kiến nhiều giai đoạn lịch sử quan trọng. Trong thập niên 1970, nhóm nghệ nhân do ông Nguyễn Văn Tố đứng đầu từng chế tác hơn 100 huy hiệu Bác Hồ phục vụ một sự kiện chính trị trọng đại của Trung ương.

Để biến những khối gỗ mộc thô sơ trở thành sản phẩm khảm trai tinh xảo, cần trải qua quá trình chế tác cẩn thận, tỉ mỉ của người thợ khảm làng Chuôn Ngọ. Từng công đoạn như vẽ mẫu; cưa vỏ trai, ốc theo bản vẽ; đục gỗ; gắn mảnh ốc vào gỗ; mài khảm, tỉa đường nét;... đều đòi hỏi sự khéo léo, kiên trì của những người thợ lành nghề.

Chị Nguyễn Thị Tâm (54 tuổi) - chủ cơ sở sản xuất đồ gỗ khảm trai Tài Nguyệt đã theo nghề được 30 năm. Đối với chị, khảm trai là một bộ môn nghệ thuật đặc thù, đòi hỏi người thợ phải chăm chỉ trau dồi kỹ năng trong vòng ít nhất 1 năm mới có thể thuần thục.

“Trong các khâu khảm trai truyền thống, sen lọng là bước khó nhất, đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn thận của người thợ để khoét các chi tiết nhỏ sao cho không bị đứt gãy. Đây là công đoạn gắn từng mảnh trai, ốc vào từng vị trí được đục sẵn để tạo nên những mảng màu hài hòa cho sản phẩm”, anh Vũ Văn Minh (37 tuổi) - thợ khảm tại cơ sở sản xuất Tài Nguyệt chia sẻ về công đoạn khó nhất trong khảm trai.

Màu sắc của sản phẩm sẽ tùy thuộc vào loại trai, ốc được khảm. Hiện nay, xưởng sản xuất của chị Tâm sử dụng hai loại ốc có màu sắc chính là ốc xanh và ốc đỏ. Những sản phẩm được khảm bằng ốc đỏ sẽ có giá thành cao hơn ốc xanh, do tính chất quý hiếm và màu sắc đặc biệt của chúng.

Chị Tâm cho biết: “Hiện tại, ốc dùng để khảm thường được nhập từ các quốc đảo như Indonesia, Singapore,... Giá thành của sản phẩm sẽ phụ thuộc vào loại ốc được khảm và kích thước, chủng loại hàng. Có loại chỉ khoảng 50 triệu đồng, nhưng cũng có loại giá trị cả tỷ đồng”.

Tuy giá thành đắt đỏ, nhưng sản phẩm khảm trai vốn không phải là món hàng hóa mang lợi ích kinh tế thông thường. Chúng là kết tinh của trí tuệ, lòng kiên nhẫn và sự sáng tạo của con người Việt Nam. Chính vì vậy, ngày nay, khi những yếu tố hiện đại, tự động hóa lên ngôi, còn rất ít người có đủ nhẫn nại và đam mê để theo học và bám trụ với nghề. 

Trăn trở giữ lửa nghề khảm 

Xưởng sản xuất của chị Nguyễn Thị Tâm hiện tại chỉ còn 5 nhân công, đều là những người thợ lành nghề có thâm niên hàng chục năm. Sống với công việc khảm trai từ thời niên thiếu đến nay đã gần 20 năm, anh Vũ Văn Minh là người cảm nhận rõ sự mai một dần của nghề truyền thống này:

“Khi tôi bắt đầu học nghề vào năm 2003, đây là công việc rất “hot”. Ngày ấy, làng Chuôn Ngọ nhà nào cũng làm khảm trai, vì một tác phẩm khảm trai rất quý giá. Còn bây giờ ít người theo nghề, vì họ có nhiều cơ hội việc làm nhàn hạ, thu nhập cao hơn, và không phải ai cũng có kiên nhẫn làm nghề thủ công như thế này” - anh Minh cho hay.

Cùng chung nỗi lo giữ nghề, chị Nguyễn Thị Nụ (41 tuổi) - thợ khảm tại xưởng sản xuất Tài Nguyệt tâm sự: “Trước đây, nghề khảm rất đông người làm, nhưng nay có các khu công nghiệp và nhiều công việc khác, họ dần bỏ nghề hết. Ở làng Chuôn Ngọ, giờ chỉ còn 1-2 cơ sở còn duy trì được nghề khảm trai thủ công truyền thống”.

Theo chị Nụ, sau khi những thợ khảm có tuổi nghề 20-30 năm nghỉ việc, làng Chuôn Ngọ có thể sẽ không còn ai tiếp nối nghề truyền thống: “Nghề này xác định phải kiên trì mới làm được, nên hiện tại, rất hiếm người trẻ trong làng còn học làm khảm trai. Sau khi thợ tầm tuổi tôi nghỉ việc, có lẽ làng sẽ không còn giữ được nghề khảm trai nữa”. 

Ngoài ra, trong bối cảnh thị trường hội nhập nhanh chóng, khảm trai Chuôn Ngọ vẫn đang loay hoay tìm chỗ đứng để cạnh tranh. Chị Tâm cho hay, nhóm khách của sản phẩm khảm trai khá đặc thù và khó tiếp cận, nên càng ngày, đầu ra càng ít dần. Giá của sản phẩm cũng không thấp như những sản phẩm gỗ gia công công nghiệp, nên cũng kén người mua hơn.

“Hiện tại, các sản phẩm khảm trai tại cửa hàng tôi khó tiếp cận với thị trường nước ngoài. Chủ yếu chỉ có khách du lịch đặt những món khảm trai nhỏ như bát, đĩa, bình hoa,... làm kỷ niệm” - Chị Tâm cho biết thêm.

Trăn trở của người thợ khảm Chuôn Ngọ đang trở thành tín hiệu đáng báo động cho tương lai mai một của nghề khảm trai truyền thống tại đây. Nhằm giúp những nét tinh hoa của văn hóa dân tộc bên trong sản phẩm khảm trai không bị thất truyền, chủ các xưởng sản xuất và chính quyền địa phương đã nỗ lực triển khai nhiều giải pháp gìn giữ và bảo tồn giá trị làng nghề.

Để hội nhập sâu hơn với nhiều thị trường khác nhau, chị Tâm cùng con trai đã đưa sản phẩm của cửa hàng lên các trang mạng xã hội, hội chợ làng nghề,.. nhằm tiếp cận với nhiều đối tượng khách hàng hơn. Công việc kinh doanh phát triển tại làng nghề không chỉ giúp người dân có nguồn thu nhập ổn định hơn, mà còn là cơ hội lan tỏa giá trị của nghệ thuật khảm trai truyền thống đến thế hệ trẻ.

Trên địa bàn xã, trung tâm giới thiệu sản phẩm làng nghề là điểm nhấn kết nối du lịch, quảng bá sản phẩm OCOP gắn với trải nghiệm văn hóa. Hiện, Hợp tác xã có hơn 8 sản phẩm được công nhận OCOP, trong đó 3 sản phẩm đoạt giải Ba cấp thành phố, gồm: Tranh khảm trai “Phù dung - Chim trĩ”, bình lọ khảm trai và hộp trang sức lưu niệm. Tất cả đều là sản phẩm thủ công tinh xảo, mang giá trị nghệ thuật cao, được người tiêu dùng trong và ngoài nước yêu thích.

Để tiếng đục, tiếng khảm tại làng Chuôn Ngọ vang mãi những tinh hoa của nghệ thuật khảm trai truyền thống, trong tương lai, các nghệ nhân, chủ cơ sở sản xuất và thợ khảm tại làng nghề cần tích cực quan tâm đến việc truyền nghề cho các lớp thế hệ trẻ. Ngoài ra, những chính sách hỗ trợ phù hợp từ chính quyền các cấp cũng sẽ giúp người dân có thêm động lực tiếp tục bám nghề, giữ nghề và lan tỏa giá trị truyền thống giữa bối cảnh hiện đại hóa ngày nay.