Hành trình trở về “gốc” - Kỳ 1: Vết thương lòng của “những kẻ từng tự do”

(Sóng trẻ) - Ít ai biết rằng, ngoài những vết thương thể xác, động vật hoang dã được giải cứu khỏi các vụ buôn bán, săn bắt trái phép còn mang trong mình những tổn thương tâm lý sâu sắc.

Trung tâm Cứu hộ động vật hoang dã Hà Nội là một tổ chức công lập trực thuộc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ động vật hoang dã tại Việt Nam. Trung tâm không chỉ thực hiện chức năng cứu hộ, chăm sóc và bảo tồn các loài động vật quý hiếm, mà còn tích cực tham gia vào các hoạt động nghiên cứu khoa học, nhân nuôi sinh sản và tái thả động vật về môi trường tự nhiên.

Đặc biệt, trong những năm qua, Trung tâm đã tái thả hàng nghìn cá thể động vật hoang dã, góp phần khôi phục hệ sinh thái và bảo tồn đa dạng sinh học. Đây là một nỗ lực đáng ghi nhận, giúp duy trì sự cân bằng sinh thái và bảo vệ các loài động vật khỏi nguy cơ tuyệt chủng. Mỗi năm, trung tâm tiếp nhận hàng trăm vụ việc liên quan đến buôn bán, vận chuyển trái phép động vật hoang dã, thể hiện rõ vai trò then chốt của trung tâm trong việc bảo vệ động vật hoang dã tại Việt Nam.

Tuy nhiên, hành trình phục hồi các đặc tính tự nhiên của động vật hoang dã trước khi tái thả chúng trở về nơi ở mới không hề dễ dàng. Ông Lương Xuân Hồng, Giám đốc Trung tâm Cứu hộ động vật hoang dã (ĐVHD) Hà Nội, cho biết: “Trung tâm đã tiếp nhận hàng nghìn cá thể động vật hoang dã từ các vụ buôn bán, bắt giữ, cũng như từ người dân giao nộp. Do mỗi loài động vật hoang dã đều có những đặc tính và yêu cầu riêng, nên trong quá trình cứu hộ, Trung tâm luôn chú trọng nghiên cứu tập tính của từng loài, đặc biệt là những loài mới được tiếp nhận. Việc này giúp Trung tâm đưa ra phương án cứu hộ và phục hồi chức năng phù hợp, từ đó nâng cao hiệu quả tái thả động vật về môi trường tự nhiên”.

Nỗi đau vô hình

Sức khỏe tinh thần là một khía cạnh quan trọng trong mô hình đánh giá phúc lợi động vật, bên cạnh các yếu tố về thể chất và môi trường sống.  Cũng giống như con người, động vật cũng có thể trải qua những sang chấn tâm lý, dẫn đến rối loạn căng thẳng sau chấn thương.

Mặc dù khoa học hiện nay vẫn chưa thể giải thích đầy đủ về sang chấn tâm lý, ngay cả ở con người, nhưng các nghiên cứu đã chỉ ra rằng căng thẳng có thể ảnh hưởng đáng kể đến hành vi của động vật. Chính vì vậy, việc đánh giá và chăm sóc sức khỏe tinh thần cho động vật vô cùng cần thiết, đặc biệt là những cá thể từng trải qua chấn thương, bị buôn bán trái phép hoặc bị nuôi nhốt trong điều kiện không phù hợp.

“Điều này rất quan trọng, vì nếu động vật được thả về tự nhiên mà vẫn còn quá sợ hãi hoặc quá thân thuộc với con người, chúng sẽ khó sống sót. Hoặc nếu chúng quá sợ hãi những cá thể khác, chúng sẽ khó hòa nhập với bầy đàn. Tuy nhiên, hai vấn đề này chỉ là hai khía cạnh đơn giản nhất trong bức tranh lớn về sang chấn tâm lý ở động vật”, anh Harold Browning (tên thân mật là “Harry”), chuyên gia tại Trung tâm cứu hộ động vật hoang dã Hà Nội cho biết.

Trước đây có nhiều quan niệm khác nhau về việc nhận biết động vật hoang dã bị căng thẳng. Tuy nhiên, có một dấu hiệu đơn giản mà ai cũng có thể nhận thấy, đó là hành vi lặp đi lặp lại bất thường.

Nếu một con vật liên tục thực hiện một hành động nào đó mà không có mục đích rõ ràng, chẳng hạn như có các triệu chứng như cắn, cấu xé hay liếm các lồng nhốt, dùng móng vuốt hoặc răng bấu và cào lên tường, đi lại theo một tuyến đường nhất định, nôn mửa, cắn móng, ăn phân, ôm đầu,... thì rất có thể con vật đó đang bị căng thẳng (tiếng anh là: “Stress”)

Nguyên nhân của hiện tượng này là do động vật bị tách khỏi môi trường tự nhiên, bị tiêm thuốc, tác động của điều kiện nuôi nhốt hay ảnh hưởng của con người nói chung. 

Lấy ví dụ về một trường hợp bị rối loạn căng thẳng sau chấn thương sau chấn thương, chị Nguyễn Lê Thùy Linh, trợ lý của anh Harold Browning, cho biết Trung tâm Cứu hộ ĐVHD Hà Nội từng tiếp nhận cá thể khỉ già từng bị bắt bởi nhóm buôn động vật hoang dã.

Những loài có đời sống tinh thần phức tạp, đặc biệt là có nhu cầu xã hội cao, thường là những loài dễ gặp vấn đề tâm lý nhất khi được tiếp nhận. Tại Việt Nam, khỉ thường bị sử dụng cho nhiều mục đích khác nhau, như buôn bán, xuất khẩu để làm thí nghiệm vaccine, hoặc bị nuôi nhốt làm thú cưng. Nhiều người nuôi khỉ cho chúng mặc quần áo, làm trò, dù có chăm sóc kỹ nhưng không phù hợp với loài, nên vẫn để lại nhiều di chứng.

Quá trình cá thể khỉ già tìm về những đặc tính hoang dã kéo dài tới tận 5-6 năm - một quãng thời gian rất dài đối với động vật. Tuổi thọ của khỉ chỉ khoảng 20-30 năm và cá thể này đã dành gần như một phần tư cuộc đời của nó để tìm lại những bản năng đáng lẽ phải có từ đầu.

Sau quãng thời gian dài không ngừng nhẫn nại và cố gắng, các chuyên gia tại đây đã giúp cho cá thể này hoạt động bình thường trở lại. Cá thể được ghi nhận đã có thể phục hồi các tập tính tự nhiên và dần hòa nhập lại với đàn. 

Sau này, các chuyên gia trung tâm còn phát hiện ra được một điểm vô cùng thú vị từ cá thể này: từ con vật bị đồng loại xa lánh, cá thể khỉ già này trở thành cầu nối giao tiếp giữa các cá thể khỉ con tiếp nhận từ các cuộc giải cứu với các con khỉ khác trong đàn cũ tại trung tâm. Sự thay đổi này đã giúp ích cho các chuyên gia trong việc chăm sóc động vật hoang dã tại đây.

Chính vì vậy, trước khi thực hiện các công tác tái thả động vật hoang dã về tự nhiên theo tiêu chuẩn, trung tâm luôn phải có các kế hoạch điều chỉnh hành vi phù hợp và đó chính là một phần công việc của công tác phúc lợi động vật hoang dã tại đây.

Không dễ để "đọc vị" hành vi 

Để có thể đưa những cá thể động vật hoang dã trở về bản năng vốn có của nó, vai trò của những người như anh Harry và chị Thùy Linh rất lớn. 

“Thực ra, công việc của chúng tôi không phải là thú y. Ví dụ, bác sĩ thú y sẽ điều trị các vấn đề về sức khỏe sinh lý cho động vật, giống như bác sĩ điều trị cho con người. Còn phúc lợi động vật là việc thiết kế môi trường sống sao cho đáp ứng nhu cầu tự nhiên và giúp động vật phục hồi về mặt tinh thần

Chăm sóc thú y và chăm sóc phúc lợi có liên quan mật thiết với nhau. Thiết kế môi trường sống giống như việc chúng ta sửa chữa môi trường sống của chính mình vậy, nó ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe. Tất nhiên hai yếu tố này có liên đới, nhưng vấn đề tinh thần của động vật phụ thuộc rất nhiều vào cách chúng ta thiết kế đời sống, không gian sống và xã hội của chúng. Chúng ta phải làm sao để chúng có thể thể hiện các bản năng tự nhiên, điều đó sẽ hỗ trợ rất nhiều cho tinh thần của chúng, và từ đó giúp chúng sẵn sàng hơn khi được thả về tự nhiên”, anh Harry nói. 

Theo chuyên gia, có hai vấn đề chính khi động vật được cứu hộ. Thứ nhất là làm sao để chúng có thể thể hiện các bản năng tự nhiên. Thứ hai là xử lý các sang chấn tâm lý mà chúng đã trải qua khi bị buôn bán hoặc bị các cơ quan chức năng tiếp nhận mà không biết cách chăm sóc. Những sang chấn này ảnh hưởng rất nhiều đến sức khỏe của động vật. Ví dụ, khi con người bị stress, sức đề kháng của họ cũng giảm đi, động vật cũng tương tự vậy. Mọi thứ đều có liên hệ với nhau.

Anh cho biết, có một số tiêu chí để đánh giá mức độ sang chấn tâm lý. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất là quan sát động vật trong thời gian dài. Khó khăn trong việc chăm sóc thú y và điều chỉnh hành vi cho động vật hoang dã là vì chúng rất khác với động vật nuôi. 

Trong tự nhiên, khi bị thương hoặc gặp vấn đề, động vật hoang dã có xu hướng che giấu điều đó để tránh bị tấn công. Vì vậy, rất khó để nhận biết ngay từ đầu động vật có vấn đề gì hay không. 

“Khi tiếp nhận một cá thể mới, chúng tôi phải dành rất nhiều thời gian quan sát, so sánh hành vi của nó với hành vi tự nhiên của loài đó, xem có điểm gì khác biệt không. Sau một thời gian làm việc với cá thể đó, người chăm sóc sẽ hiểu rõ tính cách của nó. Khi đó, bất kỳ hành vi bất thường nào xuất hiện, ngoài những hành vi tự nhiên và tính cách vốn có của cá thể, sẽ là dấu hiệu để chúng tôi điều chỉnh”, chị Thùy Linh cho hay.

Thông qua quan sát và thử nghiệm thay đổi môi trường sống, các chuyên gia sẽ hiểu rõ hơn nhu cầu của từng cá thể và biết cần làm gì để giảm bớt sang chấn tâm lý cho chúng. 

Việc điều trị tâm lý cho động vật còn phức tạp hơn nhiều so với con người, vì chúng không thể nói và có ngôn ngữ rất khác biệt. Trung tâm có rất nhiều câu chuyện, mỗi cá thể đều có một câu chuyện riêng. Và sau khi giải cứu động vật, các chuyên gia sẽ tiến hành các bước như chữa bệnh và phục hồi tập tính.