Cung văn Hầu đồng - Người truyền nối thánh thần với con nhang

(Sóng trẻ) - Hát văn, loại hình nghệ thuật ca hát cổ truyền trong nghi lễ Hầu đồng, và cung văn là người thực hiện việc hát văn trong lễ nghi, kết nối con nhang với thần linh. 

Người nghệ sĩ tài năng nơi Tứ Phủ

Hầu đồng là một phần tín ngưỡng của thờ Mẫu, nó mang đặc tính biểu tượng của Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Đây là nghi lễ đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ người Việt.

Tới các lễ Hầu đồng, cách xa giá Hầu 10m, người ta dễ dàng quan sát xung quanh Thanh đồng, người Hầu dâng còn có tốp cung văn ngồi cạnh trống cơm, đàn nguyệt,…Những người ấy chính là cung văn, hay hiểu là người dâng văn, là những người sử dụng âm nhạc để khắc hoạ   cho con nhang, đệ tử nắm được thánh nào đang “giáng” trong thân xác Thanh đồng, nguồn gốc, quyền năng vị thánh đó, cũng được xem như lực tác động tinh thần của Thanh đồng. Các bài văn ấy phần lớn do cung văn biên soạn để ca ngợi thần linh. Mỗi cung văn thường chỉ phụ trách một điện thờ.

Anh Mạnh Dũng - người đã có 10 năm kinh nghiệm trong vai trò cung văn hiện sống và thường xuyên hát chầu tại Hải Dương - chia sẻ rằng: “Theo kinh nghiệm 9 năm anh làm nghề, mỗi cung văn thường có 3 người, có lúc 6 - 7 người mới đủ phục vụ cho buổi hầu đồng. Mỗi người đảm nhận một vai trò khác nhau, trong đó người đàn nguyệt và người gẩy trống phách là kiêm hát văn, người dùng sáo nhị là không phải hát”

“Trừ các Thanh đồng đã cố định nhóm cung văn với các buổi lễ, Thanh đồng mỗi khi muốn hầu, phải tự liên hệ và mời các cung văn đến hát, trình diễn, cũng như thông báo cụ thể ngày, giờ, địa điểm. Bọn anh làm lâu năm rồi, hát là đi theo anh em, chứ chẳng lúc nào đi một mình”. Cung văn kinh nghiệm thì lời hát sẽ nhiều cảm xúc, âm nhạc hay thì sẽ giúp cho người Hầu đồng nhập tâm hơn, diễn trở nên xuất thần giúp buổi hầu thành công hơn.

Anh Văn Chung - một cung văn trong 7 năm, hiện đang sống tại Hà Nội cho biết: “Cung văn phải là người am hiểu tường tận quy trình, luật lệ của lễ đồng. Lúc hát, họ phải thấy tường tận tâm lí ông,bà đồng, tâm lí các con nhang đệ tử khi tham gia các buổi cúng lễ lên đồng”. Họ chính là những người nắm chắc chân dung, quyền năng của từng vị thánh trong tín ngưỡng này.

Những thanh âm kết nối tới thánh thần

Hát văn có xuất xứ ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nhạc chầu văn chính là quá trình biến lời trên những bài văn chầu được cấu thành bởi những khổ thơ lục bát hoặc song thất lục bát thành nhạc điệu. “Nội dung của nó đa dạng, vừa ca tụng các vị Tiên - Thánh - Thần có công chống giặc ngoại xâm, giúp đỡ dân làng trong việc trồng trọt, chăn nuôi, được thờ tự trong tín ngưỡng thờ Mẫu, vừa phục vụ cho quá trình nhập đồng hiển thánh. Các thánh thường ngồi nghe cung văn hát, kể sự tích lai lịch vị thánh đang giáng. Các thứ thánh dùng phải làm nghi thức khai cuông (khai quang) cho thanh sạch” -  Anh Văn Chung chia sẻ.

Anh Mạnh cho biết thêm: “Các câu văn của các cung văn nó giống như kết nối thánh thần cho tới Thanh đồng, con nhang, bởi âm nhạc có lực tác động vào tinh thần của các ông, bà đồng khiến cho các ông, bà đồng vào trạng thái hư ảo. Nội dung câu văn và giọng ca của các nhạc sĩ giống như sợi dây dẫn dẫn các ông, bà đồng thể hiện quyền năng của vị Thánh nhập”.

Thật vậy, sợi dây ấy khi căng, khi trùng, khi rộn lên, khi êm đềm, lời ca luôn được bổ sung thêm những lời  văn hay, tán dương công đức vị Thánh đang giáng. Quá trình thể hiện của ông, bà đồng chỉ có thể diễn ra trong thời gian của những cung đàn câu văn mô tả chân dung và quyền năng của vị Thánh giáng đồng.

Một yếu tố quan trọng để quyết định sự thành bại của một cung văn là khả năng quan sát người hầu đồng đang lên giá đồng nào để hát bài văn chầu phù hợp. “Thường thì khi nào Thanh đồng liên hệ tụi anh sẽ tới hát. Trong khi Thanh đồng thể hiện, bọn anh cũng cần quan sát xem hành động từ Thanh đồng, xem Thanh đồng lên giá nào. Chầu văn cần đúng với thánh “giáng” trên Thanh đồng, ngược lại, ông, bà đồng cũng phải lắng nghe cung văn khi ấy soạn bài nào để biết Hầu cho phù hợp. Thế nên lễ nào cũng cần trao đổi giữa cung văn và Thanh đồng” - Cung văn Mạnh Dũng nói.

Cuộc đời tươi tắn của người con Tứ Phủ 

Cách người cung văn bén duyên với nghề là nhiều trường hợp khác nhau. Có người dựa vào “cha truyền con nối”, làm theo truyền thống gia đình. Còn với anh Mạnh Dũng, từ trẻ anh đã phát hiện tài năng hát chầu văn, anh em hướng dẫn anh vào nghề này: “Đam mê của anh đó, thấy anh em hát hay, cảm xúc, được dùng nhiều nhạc cụ, cũng được hát tại nhiều nơi nên khá hứng thú”.

Nhiều người nhầm tưởng cung văn - cũng là những con nhang trong tín ngưỡng thờ Mẫu - nên họ sẽ những thói quen kì lạ. Nhưng ít ai biết thói quen thường ngày của họ cũng như những người bình thường khác. Sở thích của họ cũng như những người bình thường. Với Mạnh Dũng, anh thích trồng cây, phát trực tiếp chầu văn với bạn bè vào ngày không diễn. 

Để có thể trở thành một Cung văn có văn - nhạc song toàn, các cung văn mới nhập môn phải nhận được sự dạy dỗ rất nghiêm chỉnh của các anh em, giáo viên đi trước. Cung văn phải theo thầy học nhiều năm như học tại gia, học tại đền, học ngay khi thầy hầu Thánh. “Học là không chỉ học về lời văn, mà còn biết vận dụng văn đúng lúc, đúng giá đồng khi Thánh giáng. Rồi phải sử dụng được các nhạc cụ như đàn nhị, đàn nguyệt, trống,.. cần cho Hầu. Học sử dụng tông giọng thế nào mới hợp lý. Ngày xưa mới vào nghề, quả thật học những điều ấy khá khó khăn vì nhiều quá, nhưng cũng thú vị” - anh Văn Chung chia sẻ. 

Trang phục cung văn hiện nay đã thay đổi nhiều. Ngày trước, cung văn thường phải mặc trang phục dài, đồng bộ với Thanh đồng, thể hiện “con” Tứ phủ. Hiện nay, trang phục đã cách tân rất nhiều, nhiều tốp có thể mặc đơn giản thường ngày, chỉ cần yêu cầu lịch sự là chấp nhận.

Cung văn Mạnh Dũng dựa trên những lần đi hát chia sẻ: “Bọn anh sẽ thống nhất trang phục từ trước, người chuẩn bị trang phục sẽ là một anh cố định ở đội cung văn. Nếu Thanh đồng không cần cung văn mặc đồng nhất thì hoàn toàn có thể mặc trang phục áo polo, quần dài. Bọn anh tập trung vào âm nhạc, hát đúng là được”.

Để lưu giữ giá trị của Hầu đồng trong thế hệ sau này, người trẻ cần hiểu và nắm chắc những giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu và kiến thức về lịch sử. Với những người muốn theo nghề cung văn, họ cần nắm rõ trước tiên là sự hình thành của tín ngưỡng và các nhân vật lịch sử để hiểu đúng hơn về bản chất, nét đẹp tín ngưỡng. Sau là luyện nhạc hát văn, kỹ năng hát văn, chơi đàn và kiến thức về các nghi lễ lên đồng để chung nhịp điệu Thanh đồng. Để bản sắc Hầu đồng không mai một mà duy trì ngày một phát triển, cá nhân cung văn và Thanh đồng, con nhang cần giữ vững các giá trị đích thực ở thực hành Hầu đồng.