Làng nghề thêu Quất Động: Những mũi kim giữ hồn dân tộc

(Sóng trẻ) - Từ những sợi chỉ mảnh như tơ, người thợ ở làng thêu Quất Động dệt nên cả linh hồn dân tộc. Mỗi mũi kim khẽ chạm không chỉ kết màu lên vải, mà còn thêu tiếp câu chuyện trăm năm của làng nghề.

Từ khung thêu cổ truyền đến những đôi tay giữ lửa nghề

Nghề thêu ở làng Quất Động (huyện Thường Tín, Hà Nội) đã hình thành và phát triển từ khoảng thế kỷ XVII. Tương truyền, người có công đưa nghề thêu về làng là Lê Công Hành - ông tổ của nghề thêu Việt Nam. Năm 1646, trong chuyến đi sứ sang Trung Hoa, ông đã học hỏi tinh hoa của nghề thêu truyền thống nơi đây. Khi trở về, ông truyền dạy kỹ thuật thêu cho người dân quê hương và các vùng lân cận, đặt nền móng cho sự ra đời và phát triển của nghề thêu Việt. 

Từ đó, những đường kim, mũi chỉ tinh tế mang đậm hồn dân tộc được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Từ thêu tranh, thêu chân dung đến thuê phục trang cung đình, nghề thêu Quất Động đã khẳng định sự tinh xảo, sáng tạo và chiều sâu văn hóa, trở thành biểu tượng sống động của thủ công Việt Nam. 

Sự gắn bó với nghề thể hiện qua nhịp sống hằng ngày của người dân làng Quất Động. Từ sáng sớm đến chiều tối, đôi tay các nghệ nhân miệt mài bên khung thêu, tỉ mẩn từng đường nét để sản phẩm đạt đến sự hoàn hảo. Vừa thoăn thoắt thêu bên khung vải, các nữ nghệ nhân vừa phấn khởi chia sẻ: “Chúng tôi ngày nào cũng vậy, 7 giờ sáng ngồi vào khung thêu, làm đến trưa nghỉ ăn cơm rồi lại tiếp tục đến 5-6 giờ chiều. Làm quanh năm suốt tháng mà chẳng ai thấy chán, vì mỗi đường chỉ, mũi kim đều là niềm vui, là thói quen gắn bó cả đời”. 

Sinh ra trong một gia đình có truyền thống thêu 3 đời, cô Phạm Thị Hương - Quản lý cơ sở thêu tay Tú Thị gắn bó với những mũi kim từ khi còn rất nhỏ. Khi mới 10 tuổi, cô đã học thêu từ bố mẹ. Những buổi chiều về nhà sau giờ học là những giờ cặm cụi bên khung thêu. “Nhìn các bạn cùng trang lứa tung tăng ngoài sân chơi, khi ấy tôi cũng ghen tị, nhưng dần dần, chính những sợi chỉ, những họa tiết và nhịp điệu của khung thêu đã khắc sâu vào tuổi thơ tôi, biến thành tình yêu nghề”, cô Phạm Thị Hương chia sẻ. 

Cùng thế hệ với cô Hương, cô Phạm Thị Xuyến (sinh ra trong gia đình có 4 đời làm nghề thêu) cũng gắn bó cả cuộc đời với những mũi kim. “Thêu là cả một đời người gắn bó. Có khi cả ngày chỉ cắm cúi bên khung, nhưng nhìn sản phẩm hoàn thiện, thấy từng mũi kim đẹp, mọi mệt nhọc đều tan biến”, cô Xuyến cho biết. 

Với họ, nghề thêu không chỉ là kế sinh nhai mà còn là cách giữ gìn hồn dân tộc, nối dài câu chuyện của làng nghề qua từng mũi kim. Chính tình yêu nghề và lòng tự hào ấy đã thôi thúc các nghệ nhân không ngừng hoàn thiện tay nghề, đồng thời phát triển những kỹ thuật tinh xảo hơn, trong đó nổi bật nhất là kỹ thuật thêu hai mặt. 

Kỹ thuật thêu này được thực hiện trên chất liệu voan mỏng, dùng chỉ tơ tằm cao cấp, khiến nhiều người mê mẩn bởi vẻ tinh xảo và độ mịn màng. Khi nhìn vào bức tranh thêu hai mặt, khó ai nhận ra điểm bắt đầu hay điểm kết thúc, bởi những chân chỉ được nghệ nhân khéo léo dấu ở giữa. 

Theo cô Phạm Thị Hương, kỹ thuật thêu tay truyền thống bao gồm 9 kỹ thuật cơ bản: Nối đầu, lướt vặn, đâm xô, bó bạt, thêu bỏ, thêu bạt, sa hạt đơn - sa hạt kép, khoắn vảy đơn - khoắn vảy kép và chăng chặn. Các kỹ thuật thêu đòi hỏi sợi chỉ phải kín, thẳng; đường lượn mềm mại, hình khối rõ nét; hình thức phải cân đối, sáng tươi, gần gũi với cuộc sống…Tùy vào nội dung bức tranh mà người làm nghề sử dụng nhiều hay ít màu chỉ. 

“Công việc của chúng tôi bắt đầu từ việc nhận yêu cầu của khách hàng, sau đó thiết kế: Có khi vẽ tay, có khi dùng máy hỗ trợ. Tiếp theo là châm kiểu, đổ màu lên khuôn trên vải, căng khung và thêu tay. Họa tiết thì đa dạng, có những mẫu truyền thống như rồng, hạc,... nhưng cũng có những họa tiết hiện đại, trẻ trung, thể hiện tình yêu với Việt Nam”.

Từ những kỹ thuật cơ bản đến từng bước thực hiện, mỗi sản phẩm thêu không chỉ là kết tinh của sự khéo léo và sáng tạo, mà còn là tâm huyết, là câu chuyện, là hồn của làng nghề Quất Động được giữ gìn và truyền nối qua từng mũi kim. Thế nhưng, giữa nhịp sống hiện đại hối hả, những đường kim mũi chỉ ấy đang dần trở nên chênh vênh.

Khi đường kim mũi chỉ chênh vênh giữa đời sống hiện đại

Giữa sức ép của thị trường hiện đại, nghề thêu Quất Động đang phải đối mặt với nhiều thách thức. Sản phẩm tuy tinh xảo, đậm giá trị nghệ thuật nhưng lại khó tiêu thụ, chưa tương xứng với công sức người làm. Thị trường chuộng hàng nhanh, giá rẻ khiến những bức thêu tay công phu dần bị lấn át. Không ít hộ gia đình phải tạm gác khung thêu, rẽ sang nghề khác để mưu sinh. Trong khi đó, lớp trẻ ngày càng ít gắn bó, chỉ còn những bàn tay trung niên vẫn kiên trì giữ nghề, loay hoay tìm cách để truyền thống không bị lãng quên giữa vòng xoáy kinh tế thị trường.

Cô Nguyễn Thị Thu, sinh năm 1965, người gắn bó với nghề thêu tay hơn 30 năm, trăn trở: “Ngày trước cả làng đều thêu, ai cũng góp một tay. Nhưng từ khi có khu công nghiệp, nhiều người đi làm xa, chỉ còn những người trung tuổi gắn bó với nghề. Thu nhập không cao nhưng vì yêu nghề, chúng tôi vẫn cố gắng giữ. Nghề này cần sự kiên trì, tỉ mỉ mới làm được, tôi chỉ mong lớp trẻ quay về, bởi mỗi mũi kim là một câu chuyện, một phần hồn của làng”.

Trong nỗi trăn trở ấy, những người thợ trung tuổi vẫn âm thầm gìn giữ hồn làng nghề. Họ ngồi bên khung thêu từ sáng đến tối, từng mũi kim đều là sự kiên nhẫn, là tình yêu nghề và cũng là niềm hy vọng cho tương của nghề thêu truyền thống. Giữa những đổi thay của thời cuộc, họ vẫn bền bỉ thắp giữ ngọn lửa nghề như cách gìn giữ một phần ký ức của làng quê.

Những người thợ bền bỉ ấy không đơn độc trên hành trình giữ nghề. Hiện nay, xã Quất Động bắt đầu khơi lại phong trào học nghề thêu trong cộng đồng. Nhiều trường học trên địa bàn đã đưa nghề thêu vào các hoạt động ngoại khóa, tạo điều kiện để học sinh làm quen với kim chỉ, hiểu hơn về nghề truyền thống của quê hương. Một số nghệ nhân trong làng cũng mở lớp dạy nghề ngay tại nhà, sẵn sàng hướng dẫn miễn phí cho bất cứ ai có đam mê.

Bà Phạm Thị Xuyến, nghệ nhân có hơn 40 năm gắn bó với nghề, chia sẻ: “Chỉ cần có người muốn học, tôi sẵn sàng dạy. Nghề này không chỉ là kế sinh nhai, mà còn là niềm tự hào của làng Quất Động. Mong sao các cháu hiểu được giá trị đó để quay về, để tiếng khung thêu lại vang trong từng nếp nhà”. 

Trải qua hàng trăm năm, Quất Động vẫn giữ vững tinh hoa của nghề nhờ những đôi tay bền bỉ và tình yêu nghề của các nghệ nhân. Giữa nhịp sống hiện đại và sự rời làng của lớp trẻ, những người thợ trung tuổi vẫn âm thầm gìn giữ nghề, trong khi nỗ lực truyền nghề cho thế hệ mới ngày càng được chú trọng qua các lớp học và hoạt động ngoại khóa. Nhờ đó, Quất Động không chỉ giữ được kỹ thuật tinh xảo mà còn mở ra cơ hội để thế hệ trẻ nối tiếp, đảm bảo rằng tiếng khung thêu sẽ tiếp tục vang lên, gìn giữ hồn làng nghề giữa dòng chảy thời gian.