Pétrus Trương Vĩnh Ký - người khai sinh ra ngành Báo chí Việt Nam

(Sóng trẻ) - Trương Vĩnh Ký là nhà bác học uyên bác, nhà ngôn ngữ kiệt xuất thông thạo 28 thứ tiếng. Bằng nền tảng học thuật Đông Tây kim cổ, ông đã dấn thân thực hiện sứ mệnh khai dân trí, kiến tạo công cụ ngôn ngữ và nền móng báo chí cho dân tộc.

Trương Vĩnh Ký là nhân vật tiên phong, người đã chuẩn hóa và phổ biến chữ Quốc ngữ, đưa công cụ này từ phạm vi truyền giáo vào lĩnh vực văn chương và giáo dục đại chúng. Đối với nền báo chí quốc ngữ, ông được coi là người đặt nền móng, “ông tổ nghề báo Việt Nam”, ông cũng là Tổng Biên tập tờ báo quốc ngữ đầu tiên - Gia Định Báo.

Cuộc đời ông Trương Vĩnh Ký

Trương Vĩnh Ký, biệt hiệu Sĩ Tải, thường gọi là Petrus Ký, người xã Vĩnh Thành, Vĩnh Long, sinh năm 1837, mất năm 1898. Vốn thông minh, từ thuở nhỏ, ông đã được các nhà truyền giáo yêu mến. Năm 11 tuổi, Trương Vĩnh Ký được gửi sang học trường Pinhalu bên Cao Miên (Campuchia). Tại đây, ông học được các thứ tiếng: Xiêm, Miên, Tàu, Mên, Lào. Với thành tích xuất sắc, Trương Vĩnh Ký là một trong ba sinh viên được cử đi học ở trường giáo hoàng Penang, ông học thêm các thứ tiếng như Hy Lạp, Latinh, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Y, Anh, Pháp, Nhật, Ấn Độ.

Năm 1863, cũng với tư cách thông ngôn, ông theo sứ bộ Phan Thanh Giản qua Pháp để thương thuyết chuộc lại ba tỉnh miền Đông nhưng thất bại. Trong dịp này ông đã tiếp xúc và kết bạn với Văn hào Victor Huygo, các viện sĩ Hàn lâm Littré, Durny, Renan và đã đi thăm nước Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha.

Năm 1886 khi Paul Bert mất, chán nản sự đố kỵ của hai phía chính phủ, ông xin trở lại Sài Gòn làm giáo sư giảng dạy thổ ngữ Đông phương ở trường Hậu Bổ (Collège des Administrateur Stagiaires) và trường thông ngôn (Collège des Interpretes). Từ giai đoạn này cho đến cuối đời, ông dành tâm trí vào công việc nghiên cứu và sáng tác.

Cuộc cải cách biến "công báo" thành tờ báo tiếng Việt đầu tiên

Tờ Gia Định Báo ra đời năm 1865 với mục đích đăng tải các văn bản hành chính, công lệnh, nghị định của chính quyền thuộc địa Pháp. Bước ngoặt lịch sử diễn ra vào ngày 16/9/1869, Pétrus Trương Vĩnh Ký chính thức được bổ nhiệm làm Chánh tổng tài (Chủ bút, hay Tổng biên tập) của Gia Định Báo. Từ thời điểm này, tờ "công báo" bắt đầu cuộc cải cách ngoạn mục, trở thành tờ báo tiếng Việt đầu tiên.

Dưới sự điều hành của Trương Vĩnh Ký, Gia Định Báo như được lột xác hoàn toàn. Theo sách “Nỗi oan thế kỷ” của Nguyễn Đình Đầu, ông bắt đầu đa dạng hóa nội dung, biến nó từ một công cụ hành chính thành một phương tiện truyền thông đại chúng. Ông là người đã nâng tầm mục “Tạp vụ” tờ Gia Định Báo, ban đầu mục này chỉ đề cập đến kinh tế, tôn giáo, văn hóa, xã hội,... Nhưng sau khi ông lên làm Tổng biên tập Gia Định Báo, ông đã mở rộng thêm các phần khảo cứu, nghị luận về văn hóa, đạo đức, phong tục, lễ nghi, tư tưởng, lịch sử, thơ văn khiến cho mục “Tạp vụ” trở nên thu hút, đa dạng thông tin hơn.

Lần đầu tiên trong lịch sử, chữ Quốc ngữ được dùng để viết ký sự, ghi chép du lịch, phân tích vấn đề, khai sinh ra nền văn xuôi tiếng Việt hiện đại, thoát khỏi khuôn khổ văn vần truyền thống. Tác phẩm “Kim Vân Kiều Truyện” chính là minh chứng, bài đầu tiên được ông chuyển sang chữ Quốc Ngữ và đưa lên Gia Định Báo. Trong đó, ông cho thấy tư duy báo chí hiện đại khi khởi xướng mục "Lời rao", gắn thêm những sứ mệnh khác như cổ động cho lối học mới, phát triển chữ quốc ngữ, khuyến khích công chúng học chữ quốc ngữ. Đồng thời, ông phát triển mục “Lời rao” như một loại hình quảng cáo trên báo chí.  Chỉ trong một thời gian ngắn, Trương Vĩnh Ký đã biến Gia Định Báo từ một tờ giấy thông báo thành một tờ báo thực thụ, một nguyên mẫu cho toàn bộ nền báo chí Việt Nam.

Tờ báo tư nhân đầu tiên ở Việt Nam

Nếu tờ Gia Định Báo ra đời với mục đích phổ biến thông tin và làm quen với chữ Quốc ngữ, thì tờ báo tư nhân của Trương Vĩnh Ký mới là nơi ông ký thác tâm huyết nâng cao dân trí. Năm 1888, ông sáng lập tờ nguyệt san Thông Loại Khóa Trình (còn gọi là Miscellanées). Đây là tờ báo tư nhân đầu tiên của Việt Nam cho thấy tầm vóc của một nhà giáo dục, một nhà văn hóa lớn, không đơn thuần chỉ chạy theo tin tức.

Thông Loại Khóa Trình là một tạp chí tri thức được Trương Vĩnh Ký thiết kế như một chương trình học mở cho đại chúng. Mục tiêu của tờ báo là phổ biến kiến thức một cách có hệ thống, tập trung vào các lĩnh vực học thuật như: khoa học thường thức, địa lý, lịch sử Việt Nam và thế giới, triết học, văn hóa, cổ học. Ông dịch và giới thiệu những kiến thức mới của phương Tây, đồng thời khảo cứu và hệ thống lại những giá trị của phương Đông.

Tờ báo là nỗ lực phi thường của ông nhằm xây dựng một tầng lớp độc giả mới, những người đọc báo không chỉ để biết tin mà đọc để hiểu biết, tư duy. Đây là điều kiện tiên quyết cho sự phát triển của báo chí chuyên sâu và báo chí học thuật sau này.

Người biến chữ Quốc ngữ thành công cụ cho báo chí
Thời điểm Trương Vĩnh Ký tiếp nhận Gia Định Báo, chữ Quốc ngữ còn sơ khai, được coi là "chữ của giáo sĩ", hệ thống ngữ pháp chưa thống nhất, từ vựng thiếu thốn và chưa được chấp nhận rộng rãi bởi giới tinh hoa Nho học.

Không chỉ sử dụng chữ Quốc ngữ, ông chuẩn hóa nó để phục vụ cho báo chí và giáo dục. Ông là người đặt nền tảng cho việc chuẩn hóa ngữ pháp tiếng Việt qua tác phẩm Abrégé de grammaire Annamite (Ngữ pháp tiếng An Nam vắn tắt - 1867) và hàng loạt cuốn từ điển (Từ điển Pháp-Việt, Hán-Việt-Pháp...). Đây là những cẩm nang đầu tiên cung cấp hệ thống quy tắc chính tả, văn phạm thống nhất cho các nhà báo tương lai. 

Cùng lúc đó, ông biên soạn hàng loạt sách giáo khoa về Văn, Sử, Địa bằng chữ Quốc ngữ, một hành động chiến lược nhằm đưa Quốc ngữ vào trường học, tạo ra một thế hệ độc giả mới. Ông còn sưu tầm và cho phiên âm các kiệt tác văn học Nôm như "Truyện Kiều" (Nguyễn Du), "Lục Vân Tiên" (Nguyễn Đình Chiểu) ra chữ Quốc ngữ, mang lại lợi ích lớn, vừa bảo tồn di sản dân tộc, vừa thuyết phục quần chúng học và đọc chữ Quốc ngữ, tạo động lực cho người dân tiếp cận loại chữ viết mới.

Với vai trò chủ bút của Gia Định Báo và hàng trăm công trình biên soạn, Trương Vĩnh Ký là người tiên phong chuẩn hóa và phổ biến chữ Quốc ngữ, đồng thời đặt nền móng cho nền báo chí Việt Nam. Sự nghiệp học thuật đồ sộ của ông đã tạo nên một cầu nối quan trọng giữa văn hóa Đông - Tây, trở thành bệ phóng vững chắc cho sự hình thành của nền giáo dục, văn học của nước nhà.