Nâng cao chất lượng thông tin báo chí trong tình hình hiện nay

(Sóng Trẻ)-Nâng cao chất lượng thông tin báo chí là nâng cao chất lượng nội dung, tăng hàm lượng thông tin của tác phẩm báo chí, đồng thời đổi mới mạnh mẽ cách tiếp cận và phương thức thể hiện thông tin.

Khái niệm thông tin

Theo Philipppe Breton và Serge Proulx trong cuốn sách "Bùng nổ truyền thông" [1], khái niệm thông tin có hai hướng nghĩa: Thứ nhất là, nói về một hành động cụ thể để tạo ra một hình thái (frome), thứ hai là, nói về sự truyền đạt một ý tưởng, một khái niệm hay biểu tượng. Hai hướng nghĩa này cùng tồn tại, một nhằm vào sự tạo lập cụ thể, một nhằm vào sự tạo lập kiến thức và truyền đạt. Nó thể hiện sự gắn kết của hai lĩnh vực kỹ thuật và kiến thức.

Theo quan điểm của triết học, thông tin là một hiện tượng vốn có của vật chất, là thuộc tính khách quan của thế giới vật chất. Nội dung của thông tin chính là những thuộc tính, tính chất vốn có của sự vật với các sự vật hiện tượng được bộc lộ ra, thể hiện thông qua tác động qua lại của sự vật ấy với sự vật khác. Thông tin luôn gắn với quá trình phản ánh. Những dấu ấn để lại chính là những thông tin của hệ thống vật chất này đối với hệ thống vật chất khác. Phản ánh của vật chất là phản ánh thông tin, không có thông tin chung chung mà thông tin là thông tin về sự vật này đối với sự vật khác. 

Theo Từ điển tiếng Việt thì thông tin với nghĩa là động từ là truyền tin cho nhau để biết; và với nghĩa danh từ là điều được truyền đi cho biết, tin truyền đi (ví dụ bài báo có lượng thông tin cao) [2]. 

Như vậy, thông tin được hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất, đó chính là nội dung thông tin; Thứ hai, đó là phương tiện thông báo, báo tin.

Cách hiểu này phù hợp với khái niệm thông tin nêu trong phần mở đầu “Chiến lược phát triển thông tin đến năm 2010” ban hành kèm theo Quyết định số 219/2005/QĐ - TTg ngày 9/9/2005 của Thủ tướng Chính phủ: "Thông tin được coi là một nhu cầu thiết yếu trong đời sống xã hội, là công cụ để điều hành, quản lý, chỉ đạo của mỗi quốc gia, là phương tiện hữu hiệu để mở rộng giao lưu hiểu biết giữa các quốc gia, dân tộc, là nguồn cung cấp tri thức mọi mặt cho công chúng và là nguồn lực phát triển kinh tế - xã hội".

Đặc biệt, Chiến lược phát triển thông tin đã nêu lên một luận điểm quan trọng về vai trò của thông tin trong đời sống xã hội: Sự chênh lệch về trình độ phát triển thông tin giữa các nước là một đặc điểm về quy mô và trình độ phát triển trong thời kỳ cách mạng khoa học và công nghệ. Nước nào không vượt qua được những thách thức về thông tin, nước đó mất cơ hội phát triển và có nguy cơ mất khả năng tự chủ. Thiếu thông tin, sẽ gặp khó khăn trong việc đưa ra các quyết định hoặc các quyết định sẽ bị sai lệch, thiếu cơ sở khoa học, không thực tiễn và trở nên kém hiệu quả.

Thông tin báo chí

Trong tiến trình phát triển của lịch sử văn hoá nhân loại, báo chí là một hiện tượng xã hội, ra đời do nhu cầu thông tin giao tiếp, giải trí và nhận thức của con người. Thông tin là một hiện tượng vốn có của thế giới vật chất. Theo các nhà nghiên cứu, lần đầu tiên thông tin được con người chú ý về mặt ý nghĩa xã hội của nó và được đề cập đến trong lý thuyết báo chí vào những năm 20 - 30 của thế kỷ XX. Và từ đây, "Thông tin chính là những cái mới khác với những điều đã biết" [3].

Thông tin là chức năng sơ khởi của báo chí, theo nghĩa sử dụng phương tiện kỹ thuật để phổ biến kết quả lao động sáng tạo của nhà báo. Thực hiện chức năng thông tin, báo chí cung cấp cho công chúng về tất cả các vấn đề, sự kiện của đời sống xã hội, đáp ứng nhu cầu khám phá, tìm hiểu thế giới tự nhiên, xã hội.

Trong một thế giới hiện thực chứa đầy lượng thông tin, báo chí có cách riêng của mình để phản ánh hiện thực với mục đích tác động tới nhiều tầng lớp xã hội với những mối quan tâm, sở thích và nhu cầu khác nhau. Chính điều đó đã khiến cho báo chí trở thành một hoạt động thông tin đại chúng rộng rãi và năng động nhất mà không một hình thái ý thức xã hội nào có được.

 Như vậy, thông tin báo chí cũng được hiểu theo hai nghĩa:

Thứ nhất, đó là tri thức, tư tưởng do nhà báo tái tạo và sáng tạo từ hiện thực cuộc sống. Tất cả những vấn đề, sự kiện, hiện tượng trong tự nhiên và xã hội được báo chí phản ánh nhằm phục vụ nhu cầu tìm hiểu, khám phá của con người.

Thứ hai, đó là phương tiện, công cụ chuyển tải tác phẩm báo chí tới công chúng.

Trong hoạt động báo chí, thông tin là mục đích chủ yếu. Thông tin trở thành “cầu nối” giữa báo chí và công chúng. Căn cứ việc phân loại theo phương thức thể hiện, người ta chia thông tin báo chí thành các loại hình: Thông tin bằng chủ yếu chữ viết (báo in); thông tin chủ yếu bằng tiếng nói (phát thanh); thông tin chủ yếu bằng hình ảnh (truyền hình); thông tin trên mạng internet (đa phương tiện).

Trong thực tiễn báo chí, thuật ngữ "thông tin" có nhiều dạng khác nhau: có khi chỉ là cái tin vắn, tin ngắn, bài bình luận, phóng sự, phỏng vấn; có khi là một chương trình phát thanh, truyền hình. Ngay cả các tiêu đề, vị trí của tác phẩm trên các cột báo, giọng đọc của phát thanh viên, các cỡ chữ hay cách xếp chữ trên các tờ báo... đều chứa đựng thông tin.

Thuật ngữ "Thông tin" trong hoạt động báo chí còn có có cách hiểu rộng hơn, chúng còn được hiểu như một danh từ tập hợp. Chúng ta có thể gọi toàn bộ tác phẩm, hay hệ thống những tin tức... là thông tin.

Đảng và Nhà nước ta hết sức coi trọng và đánh giá cao vai trò của thông tin. Đây không chỉ là phương tiện cung cấp thông tin, cung cấp tri thức, là một trong những công cụ giúp cho công tác chỉ đạo, điều hành đất nước mà còn là nơi để phản hồi những thông tin từ nhân dân đối với đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, góp phần quan trọng thực hiện dân chủ hoá trong đời sống xã hội. Thông tin thực sự là công cụ cung cấp tri thức, dự báo sự phát triển đồng thời cũng là động lực thúc đẩy sự phát triển. Đời sống nhân dân được cải thiện, trình độ dân trí ngày càng được nâng cao nên nhu cầu thông tin của nhân dân đòi hỏi ngày càng cao hơn.

Tiêu chí đánh giá chất lượng thông tin báo chí

Chất lượng là cái tạo nên phẩm chất, giá trị của một con người, một sự vật. Chất lượng theo quan điểm của Triết học Mác - Lênin, là hai mặt có mối quan hệ biện chứng của mỗi sự vật, hiện tượng. Chất là tính quy định vốn có của các sự vật và hiện tượng, là sự thống nhất hữu cơ những thuộc tính, những yếu tố cấu thành sự vật, nói lên sự vật đó là gì, phân biệt nó với các sự vật và hiện tượng khác. Lượng là tính quy định của sự vật và hiện tượng về mặt quy mô, trình độ phát triển của nó, biểu thị con số các thuộc tính, các yếu tố cấu thành nó. Quá trình thay đổi về lượng tạo điều kiện cho chất đổi và ngược lại, khi chất mới ra đời, nó lại tạo ra một lượng mới phù hợp với nó. Quy luật những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất và ngược lại là một trong ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật. Quy luật này nói lên cách thức của sự vận động và phát triển của sự vật và hiện tượng.

Trong hoạt động báo chí, nhận thức về chất lượng thông tin song song với nhận thức về chức năng và đối tượng phản ánh của báo chí. Muốn có nhận thức đúng đắn về thông tin, cần xác định được mục đích hoạt động của báo chí, đồng thời phải nêu lên định hướng có tính nguyên tắc cho những hoạt động thực tiễn của một nền báo chí. Sự định hướng rõ ràng sẽ trang bị cho nhà báo phương pháp thông tin và biết cách vận dụng thông tin có hiệu quả để thực hiện chức năng của báo chí. Một hướng quan trọng trong cách tiếp cận thông tin báo chí là mỗi chương trình, mỗi tác phẩm phải được xem xét kỹ lưỡng trong hệ thống những mối quan hệ giữa báo chí và công chúng. Tác phẩm báo chí là điểm trung gian trong mối quan hệ: Nhà báo - Tác phẩm - Công chúng. Tác phẩm báo chí khi được đăng tải, phát sóng, mới chỉ dừng lại ở thông tin tiềm năng, vì thông tin đó chưa chắc đã được công chúng tiếp nhận. Người làm báo phải tìm mọi cách biến thông tin tiềm năng thành thông tin hiện thực. Tính chất thực tiễn của thông tin là tiêu chuẩn để đánh giá giá trị của thông tin cao hay thấp, tức là có mang đến cho công chúng những thông tin phù hợp với nhu cầu của họ không và có khả năng chuyển thông tin tiềm năng thành thông tin hiện thực không.

Lý luận báo chí truyền thông đã chỉ ra các tiêu chí đánh giá chất lượng thông tin, đó là tính độc đáo, tính đại chúng và tính hợp thời (đúng lúc).

- Tính độc đáo của thông tin, là cái mới mà công chúng chưa biết. Nhưng cái mới không phải là cái duy nhất thể hiện tính độc đáo. Cùng với sự đòi hỏi tất yếu của cái mới, có thể tái hiện thông tin cũ đã bị lãng quên, giúp cho công chúng có thêm tư liệu để nhận thức tốt hơn sự kiện mới. Tuy nhiên, những thông tin được nhắc lại sẽ vô bổ, thậm chí có hại khi cái mới, cái độc đáo bị chìm đi trong một loạt cái cũ; khi cái cũ không đóng vai trò bổ sung mà lại cản trở việc nhận thức cái mới.

-  Tính đại chúng (dễ hiểu) giúp cho công chúng nhận thức nội dung tác phẩm tương ứng với ý đồ tác giả, đòi hỏi ngôn ngữ của báo chí (chữ viết, lời nói, hình ảnh…) và cách viết, cách thể hiện... phải được công chúng nhận thức đầy đủ. Nếu không thực hiện được nguyên tắc này sẽ dẫn đến tình trạng là công chúng không hiểu được tác phẩm.

- Tính hợp thời (đúng lúc) đòi hỏi tác phẩm báo chí xuất hiện đúng lúc, đáp ứng được nhu cầu của công chúng và sự quan tâm của họ trong thời điểm đó thì tác phẩm sẽ có giá trị hơn, tạo sự hứng thú, hấp dẫn công chúng. Lượng thông tin còn phụ thuộc vào tính thời điểm của nó. Trong thời đại ngày nay, lượng thông tin phụ thuộc một cách quyết định vào tính kịp thời, đúng lúc, nhanh nhạy. Báo chí làm được những điều trên sẽ làm tăng giá trị của thông tin, nếu thông tin chậm, hiệu quả sẽ ngược lại và lượng của nó sẽ bằng không.

Tiêu chí đánh giá tác phẩm báo chí chất lượng cao đã được các cơ quan quản lý nhà nước quy định cụ thể, đó là: "Những tác phẩm mang lại hiệu quả thiết thực cho toàn xã hội hoặc một vùng miền, địa phương; có nhiều tìm tòi, phát hiện những vấn đề mới nảy sinh trong cuộc sống hàng ngày; có nội dung phù hợp, hấp dẫn người đọc, người nghe, người xem; phù hợp với quan điểm chỉ đạo, tuyên truyền, đường lối, chủ trương chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước" [4].

Cơ sở lý luận báo chí truyền thông cũng chỉ ra rằng, tác phẩm báo chí là một chỉnh thể, bao gồm hai yếu tố nội dung và hình thức. Hai yếu tố này có mối quan hệ biện chứng, gắn bó hữu cơ, chi phối lẫn nhau tạo nên chất lượng tác phẩm báo chí. Tác phẩm báo chí còn được hiểu rộng hơn, đó là cả trang báo, số báo, tờ báo, chuyên mục, chương trình phát thanh, truyền hình... Do đó tiêu chí đánh giá chất lượng thông tin báo chí phải coi trọng cả hai yếu tố nội dung và hình thức thông tin.

Hoạt động báo chí là hoạt động có ý thức và mục đích của con người, bởi vậy yêu cầu về tính hiệu quả báo chí phải được đặt lên hàng đầu. Hiệu quả báo chí là việc vận dụng các quy luật, các nguyên tắc, hình thức, phương thức hoạt động báo chí giúp cho nó thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình nhằm đạt mục đích đặt ra. Để báo chí hoạt động hiệu quả, trước hết nội dung thông tin phải phong phú, mang lại cho công chúng một lượng thông tin mới, phản ánh đúng, kịp thời, đi vào những vấn đề thiết thực nhất mà công chúng đang quan tâm hoặc đang thiếu thông tin, phải thỏa mãn nhu cầu mỹ cảm, tác động sâu sắc đến tình cảm và suy nghĩ của đối tượng. Về hình thức, thông tin báo chí phải được chuyển tải bằng các hình thức tác phẩm và phương pháp thể hiện thuyết phục, dễ hiểu. Nó không chỉ làm cho công chúng thích thú mà còn khơi gợi được sự suy nghĩ theo hướng đúng và thúc đẩy hành động tích cực của họ..

Nâng cao chất lượng thông tin báo chí

Nghiên cứu khái niệm thông tin báo chí được đặt trong mối quan hệ trực tiếp với vấn đề hiệu quả báo chí, tức là ảnh hưởng trực tiếp của thông tin đối với công chúng, hướng dẫn nhận thức để họ có hành động đúng đắn. Nâng cao chất lượng báo chí trong đời sống xã hội, mục tiêu cuối cùng là quan tâm tới tính hiệu quả của thông tin. Hiệu quả của thông tin báo chí khi được phát huy sẽ trở thành một sức mạnh to lớn, góp phần hình thành dư luận xã hội, xây dựng hệ tư tưởng chủ đạo của xã hội, biến nhận thức thành hành động theo chiều hướng tích cực để góp phần cải tạo và xây dựng một xã hội tốt đẹp.

Thực trạng thông tin báo chí ở nước ta trong những năm qua, bên cạnh những tác dụng tích cực về tính chất, nội dung, hình thức và loại hình, thì tình trạng thiếu cân đối, vừa có sự chồng chéo về nội dung và phân bố lại vừa có sự thiếu hụt ở một số lĩnh vực và địa bàn. Nhu cầu thông tin của một bộ phận nhân dân chưa được đáp ứng đầy đủ, mức độ thụ hưởng thông tin của các tầng lớp nhân dân không đồng đều. "ở một số lĩnh vực thông tin còn nặng yếu tố phổ biến, truyền đạt, tính hai chiều và tính diễn đàn chưa được phát huy. Mặt trái của cơ chế thị trường đã có những tác động tiêu cực, làm nảy sinh hiện tượng giật gân, câu khách, không phù hợp với định hướng tư tưởng, chính trị và truyền thống văn hoá dân tộc" [5].

Ngày 31/01/2008, tại Hà Nội, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã có buổi gặp gỡ báo chí đầu Xuân Mậu Tý 2008, do Văn phòng Chính phủ tổ chức. Thủ tướng yêu cầu báo chí trong điều kiện cạnh tranh thông tin quyết liệt phải cố gắng vươn lên, cung cấp thông tin mau lẹ, kịp thời, chính xác, sắc sảo, đáp ứng nhu cầu thông tin của nhân dân, phục vụ sự điều hành của Chính phủ. Thủ tướng mong muốn, thời gian tới, báo chí nước nhà có nhiều tin, bài phong phú về thể loại, nội dung có giá trị cao hơn, đi vào lòng người, góp phần định hướng, điều chỉnh hành vi xã hội của người dân cũng như định hướng dư luận xã hội. Báo chí phát triển nhanh về số lượng song cũng phải đáp ứng tốt yêu cầu về chất lượng, đủ sức cạnh tranh và có uy tín trong và nài nước. Báo chí không được tự mãn với kết quả đạt được mà phải không ngừng nâng cao chất lượng thông tin hơn nữa, có tác dụng chính trị, xã hội tốt hơn [6].

Việc nâng cao chất lượng thông tin báo chí trước hết xuất phát từ yêu cầu tự thân của hoạt động báo chí. Đặc biệt yêu cầu này càng thêm bức thiết, nhất là trong thời đại bùng nổ thông tin và bối cảnh quốc tế và trong nước tạo ra thời cơ lớn, đồng thời cũng đặt ra những thách thức hết sức gay gắt cho lĩnh vực thông tin nước ta hiện nay. Trước yêu cầu mới của sự phát triển, tất cả các loại hình thông tin báo chí đều hướng tới một mục tiêu chất lượng cao, coi trọng chất lượng chính trị, chất lượng văn hoá, chất lượng khoa học và chất lượng nghiệp vụ của thông tin. Thông tin phải đảm bảo tính chân thật, tính giáo dục, tính nhân dân, tính chiến đấu, phù hợp với lợi ích của đất nước và của nhân dân; phải góp phần quan trọng trong việc cung cấp tri thức, nâng cao dân trí, hình thành và định hướng dư luận xã hội lành mạnh; tăng cường sự đoàn kết, nhất trí về tư tưởng chính trị và tinh thần trong nhân dân; biểu dương các nhân tố mới điển hình tiên tiến; tích cực đấu tranh phê phán các quan điểm sai trái, thù địch, đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng và các tệ nạn xã hội; giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa dân tộc, tiếp thu văn hoá nhân loại. Thông tin phải thực sự đi trước một bước, vừa làm tốt việc dự báo, định hướng phát triển xã hội, đồng thời phải là nguồn lực thức đẩy sự phát triển xã hội.

Hiệu quả của báo chí phụ thuộc vào chất lượng thông tin báo chí. Muốn nâng cao hiệu quả báo chí phải tăng cường sự hợp tác giữa các bộ phận, các yếu tố nội dung và hình thức của tác phẩm báo chí. Hiệu quả báo chí còn phụ thuộc vào sức hấp dẫn của việc truyền thông tin, cách thể hiện thông tin. Cho nên, bên cạnh việc nâng cao chất lượng nội dung, tăng cường hàm lượng thông tin, việc lựa chọn những phương thức chuyển tải phù hợp và hình thức biểu hiện thông tin một cách sinh động, gây được những xúc cảm tốt cũng là yêu cầu cần thiết đối với báo chí, làm cho báo chí phát huy tác dụng thực sự trong việc hướng dẫn dư luận và đáp ứng nhu cầu thông tin của công chúng.

Như vây, việc nâng cao chất lượng thông tin báo chí là nâng cao chất lượng nội dung, tăng hàm lượng thông tin của tác phẩm báo chí, đồng thời đổi mới mạnh mẽ cách tiếp cận và phương thức thể hiện thông tin./.

Dương Văn Thắng

TBT tạp chí Bảo hiểm xã hội

 Tài liệu tham khảo:

[1] Philipppe Breton, Serge Proulx (1996), Bùng nổ truyền thông, Nxb. Văn hoá - Thôngtin, Hà Nội.

[2] NXB Đà Nẵng (2002), Trung tâm Từ điển học.

[3] Lê Thị Duy Hoa (1999), Tạp chí Triết học, số 01 (107), tháng 2/1999.

[4] Thông tư số 17/2007/TTLT/BVHTT - BTC ngày 14/6/2007 của Liên bộ Văn hoá - Thông tin, Bộ Tài chính hướng dẫn thực hiện hỗ trợ tác phẩm báo chí chất lượng cao ở Trung ương và địa phương giai đoạn 2006 - 2010.

[5] Quyết định số 219/2005/QQĐ - TTg, ngày 9/9/2005 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển thông tin đến năm 2010. 

[6] Website Bưu chính viễn thông và công nghệ thông tin, Bộ Thông tin và truyền thông, ngày 01/02/2008.