Thế hệ NEET: Hồi chuông cảnh báo về tương lai lao động Việt Nam

(Sóng trẻ) - Khi không tìm được công việc phù hợp, mất định hướng và gặp nhiều áp lực, người trẻ tại Việt Nam hiện nay có xu hướng lựa chọn rút khỏi thị trường lao động hay còn gọi là tình trạng NEET. Tình trạng này có thể dẫn đến một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng đối với tương lai của thế hệ trẻ và đất nước, đây cũng là một bài toán cấp bách cần được giải quyết.

Xuất hiện từ thập niên 1990 tại Anh, thuật ngữ NEET, viết tắt của cụm "Not in Education, Employment or Training", được dùng để chỉ nhóm thanh niên ở độ tuổi từ 16 đến 24 không tham gia vào bất kỳ hoạt động giáo dục, lao động hay đào tạo nghề nào. Ban đầu chỉ là một nhãn dán thống kê, NEET giờ đây đã trở thành một hiện tượng xã hội nổi bật ở nhiều quốc gia. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cảnh báo NEET đang trở thành tình trạng đáng lo ngại với con số chiếm 20,4% thanh niên toàn cầu trong năm 2024. Nếu ở Châu Âu, NEET đang giảm nhiều chính sách thì ở Châu Á, từ Hàn Quốc đến Việt Nam lại đang có xu hướng tăng.

Tại Hàn Quốc, nơi giáo dục đại học được xem là tiêu chuẩn tối thiểu, năm 2024 ghi nhận 590.000 thanh niên rơi vào tình trạng NEET. Đây là con số cao nhất từ trước đến nay, tăng thêm gần 200.000 người so với năm 2019, theo Cơ quan Thông tin việc làm Hàn Quốc (KEIS). Tại Nhật, hiện tượng hikikomori (sự rút khỏi xã hội) cũng là một dạng của NEET, khi một số người trẻ sau thời gian dài “không làm gì cả”, dần rơi vào tình trạng sống khép kín, tự cô lập hoàn toàn khỏi xã hội. Theo báo cáo của Chính phủ Nhật, năm 2024, có gần 1,5 triệu người thuộc nhóm hikikomori, chiếm gần 2% dân số trong độ tuổi lao động. Khi đối diện với nơi áp lực thi cử, kỳ vọng từ gia đình và chuẩn mực văn hóa lao động ngày càng cao, nhiều người trẻ Nhật không còn thiết tha với lộ trình lý tưởng: “học hành chăm chỉ rồi làm việc tại một công ty danh tiếng đến khi nghỉ hưu’’ mà lựa chọn rút lui khỏi thị trường lao động.

Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng này, theo Cục Thống kê, trong quý III năm 2025, có khoảng 1,6 triệu thanh niên từ 15-24 tuổi không có việc làm và không tham gia học tập, đào tạo (chiếm 11,5% tổng số thanh niên), tăng 222,4 nghìn người so với quý trước và tăng 183,2 nghìn người so với cùng kỳ năm trước. Tuy nhiên tỷ lệ thất nghiệp chính thức ở mức 9,03%, như vậy, NEET không đơn thuần là thất nghiệp mà còn là cố tình rút lui khỏi thị trường lao động.

Hiện nay, thanh niên Việt Nam phải đối mặt với nhiều trở ngại trong việc tìm kiếm việc làm và thành công trong công việc. Ở phía cung, cơ hội tiếp cận việc làm phù hợp vẫn còn hạn chế, chương trình đào tạo đại học cũng chưa đáp ứng sát nhu cầu thực tế. Ngay cả nhóm thanh niên có trình độ học vấn cao thì cũng khó có việc phù hợp. Dù thị trường lao động nhiều cơ hội việc làm nhưng 63,4% lại là phi chính thức với mức lương thấp và thiếu ổn định.

Ở phía cầu, nhiều người trẻ rơi vào cảm giác mất phương hướng trong các giai đoạn chuyển tiếp quan trọng của cuộc đời, như khi vừa rời ghế nhà trường hoặc bắt đầu đi làm, khiến họ lựa chọn NEET để định hướng lại bản thân. Bên cạnh đó, một số khác chọn chờ đợi thay vì chấp nhận làm trái ngành hoặc là ở công ty nhỏ mà họ cho là không xứng tầm cùng với sự chu cấp từ gia đình, dẫn đến tâm lý ỷ lại và rơi vào tình trạng NEET. Đồng thời, các yếu tố khách quan như thiếu định hướng sớm, chưa chú trọng giáo dục nghề và tâm lý trọng bằng cấp đã tạo ra khoảng trống thông tin, kỹ năng cho giới trẻ khiến họ ngày càng rời xa thị trường lao động.

Chị Ngô Gia Linh (22 tuổi, Hà Nội) mới tốt nghiệp đại học được gần 4 tháng, chị quyết định chưa đi làm ngay mà tạm thời dành thời gian để tìm hướng đi và công việc thực sự phù hợp cho bản thân. “Khi vừa ra trường, mình đứng trước rất nhiều lựa chọn, mình phân vân giữa công việc đúng với ngành học và công việc trái ngành mình yêu thích, giữa làm việc 8 tiếng hành chính và làm việc tự do,... Nên mình nghĩ mình cần dành thời gian lắng nghe bản thân để hiểu mình thực sự phù hợp với điều gì thay vì tìm việc và đi làm luôn.”

Việc không học tập, không làm việc và không tham gia đào tạo không chỉ là một giai đoạn ngắn ngủi trong đời người trẻ, mà có thể để lại hệ lụy lâu dài trong việc phát triển sự nghiệp. Tại Việt Nam, với 1,6 triệu thanh niên rơi vào nhóm NEET thị trường tín dụng tiêu dùng đã phình to, chiếm hơn 20% tổng dư nợ ngân hàng với tỷ lệ nợ xấu cao hơn mặt bằng chung. Nợ tín dụng tăng cao trong bối cảnh lao động trẻ rút lui khỏi thị trường khiến nền kinh tế chịu tác động kép, vừa mất đi một lực lượng lao động tiềm năng trong giai đoạn dân số vàng, vừa phải đối mặt với rủi ro nợ xấu ngày càng lớn, tạo sức ép trực tiếp lên hệ thống tài chính và an sinh xã hội. Rõ ràng thế hệ ba không là hệ quả của một cuộc khủng hoảng đa chiều từ kinh tế xã hội cho đến áp lực tâm lý. Hậu quả để lại là một lỗ hổng nhân lực khổng lồ trong tương lai khi lực lượng lao động trẻ nhất, sáng tạo nhất lại đang ngủ đông.

Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) đề xuất các phương pháp nâng cao cơ hội tiếp cận việc làm phù hợp cho thanh niên, chú trọng công tác hướng nghiệp và đào tạo, ban hành các chính sách hỗ trợ thanh niên trong quá trình chuyển dịch thị trường lao động, bao gồm cả thanh niên NEET, tăng cường hợp tác quốc tế, quan hệ đối tác công tư và tài trợ nhằm mở rộng cơ hội việc làm cho thanh niên. Các nhà chức trách nước ta cần điều chỉnh và áp dụng phù hợp với điều kiện trong nước, giải quyết vấn đề NEET chính là giải bài toán về sự phát triển bền vững của quốc gia. Đồng thời, thế hệ  thanh niên cũng cần chủ động nắm bắt quyền và nghĩa vụ khi tham gia thị trường lao động, tiếp tục đầu tư kiến thức và kỹ năng, hiểu và định hướng bản thân đúng đắn nhằm nâng cao khả năng tìm kiếm việc làm phù hợp.