Thị hiếu mua sắm online: Người trẻ có đang rơi vào bẫy mua sắm?

(Sóng trẻ) - Sự bùng nổ của các sàn thương mại điện tử đã thay đổi mạnh mẽ thói quen mua sắm của giới trẻ: tiện lợi, nhanh chóng và nhiều ưu đãi hơn bao giờ hết. Nhưng bên cạnh mặt tích cực, không ít người đang rơi vào “bẫy” mua sắm vô tội vạ, chi tiền cho những món đồ không thực sự cần thiết. Câu chuyện về cách người trẻ chi tiêu online đặt ra nhiều câu hỏi về thói quen tài chính và tiêu dùng thông minh trong thời đại số.

Mua sắm online là xu hướng tất yếu của thời đại số
Chỉ trong vài năm trở lại đây, các sàn thương mại điện tử (TMĐT) tại Việt Nam đã bùng nổ mạnh mẽ. Theo báo cáo từ Bộ Công Thương, trong năm 2024, tổng giá trị giao dịch TMĐT bán lẻ ước đạt hơn 20 tỷ USD, với hơn 75% người trẻ trong độ tuổi 18–30 mua sắm trực tuyến ít nhất một lần mỗi tháng. Các nền tảng như Shopee, Lazada, Tiki hay TikTok Shop dần trở thành trợ lý tiêu dùng quen thuộc, nơi mọi thứ từ đồ ăn, quần áo đến thiết bị công nghệ,.. đều chỉ cách một cú “chạm”.

Với người trẻ, việc mua sắm online không chỉ là nhu cầu, mà còn là trải nghiệm. Lý do chính khiến họ ưa chuộng hình thức mua sắm này nằm ở sự tiện lợi vượt trội. Không cần di chuyển, họ có thể so sánh giá cả, đọc đánh giá từ hàng ngàn người dùng và nhận hàng tận nơi chỉ trong vài ngày. Những chiến dịch quảng bá như “siêu sale 9.9”, “double day” hay “black friday” trở thành ngày hội mua sắm được mong chờ, khi hàng loạt sản phẩm giảm giá sâu kèm mã miễn phí vận chuyển.

Theo PGS.TS Nguyễn Hoài Nam - Phó Trưởng khoa Quản trị Kinh doanh, Học viện Ngân hàng, việc tiếp xúc thường xuyên với các nền tảng trực tuyến, đặc biệt là các hình thức thanh toán online, khiến người trẻ dễ mất cảm giác với giá trị thực của tiền. “Khi không trực tiếp cầm tiền thật, người dùng có xu hướng chi tiêu mạnh tay hơn. Thêm vào đó, họ dễ bị FOMO (hội chứng sợ bỏ lỡ) bởi quảng cáo và khuyến mãi liên tục trên các nền tảng mạng xã hội,” ông Nam nhận định.

Khi sự tiện lợi biến thành “cái bẫy” chi tiêu của người trẻ
Tuy nhiên, đằng sau sự tiện lợi ấy là những rủi ro tiềm ẩn, biến mua sắm online thành cái bẫy khiến nhiều bạn trẻ rơi vào vòng xoáy chi tiêu mất kiểm soát. Thực trạng này ngày càng phổ biến: nhiều người mua sắm chỉ để giải trí, săn sale vì sợ bỏ lỡ, hoặc tích lũy giỏ hàng với những món đồ không thực sự cần thiết. Nguyên nhân chính xuất phát từ thuật toán của các nền tảng, luôn đẩy thông báo khuyến mãi và gợi ý sản phẩm liên tục, kết hợp với tâm lý dễ bị ảnh hưởng bởi mạng xã hội. Theo khảo sát của Nielsen Việt Nam năm 2023, hơn 40% người trẻ thừa nhận họ từng mua hàng online chỉ vì thấy rẻ hoặc bạn bè mua, dẫn đến lãng phí trung bình 1-2 triệu đồng mỗi tháng.

“Hiện nay các nền tảng mua sắm online như Shopee có phần SPayLater (mua trước trả sau). Vậy nên cứ mỗi khi flash sale là mình tranh thủ mua hết rồi cuối tháng trả sau. Do không phải trả tiền luôn cho món hàng đó nên đôi khi mình không cảm thấy lãng phí hay tiếc tiền vì chi tiêu. Có tháng mình không nhớ nổi đã mua những gì. Có món mình còn chưa bóc hộp. Nhưng vì thấy phiếu giảm giá chỉ còn vài phút nên đặt luôn,” chia sẻ của bạn Lê Thúy (21 tuổi, sinh viên năm 3) là hình ảnh quen thuộc của không ít bạn trẻ hiện nay.

Không riêng gì sinh viên, nhiều người đi làm trẻ tuổi cũng bị cuốn vào vòng xoáy tiêu dùng. Nguyễn Mỹ Linh (23 tuổi, nhân viên văn phòng) từng rơi vào nợ thẻ tín dụng vì mua sắm online quá tay. “Tôi từng nghĩ mua trong khuyến mãi là tiết kiệm, nhưng hóa ra càng mua càng lỗ. Cảm giác bấm thanh toán quá dễ khiến mình mất kiểm soát”, chị nói.

Ở góc độ tâm lý học, TS. Nguyễn Văn Tường - giảng viên Khoa Tâm lý học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP.HCM cho biết hành vi mua sắm vô tội vạ của giới trẻ bắt nguồn từ cơ chế phần thưởng tức thì, thiết kế gây nghiện của các nền tảng và áp lực xã hội. “Khi bấm mua hàng, não bộ tiết ra dopamine tạo cảm giác hưng phấn tức thời; cộng thêm những yếu tố như flash sale, thông báo giảm giá hay hình ảnh bạn bè khoe deal rẻ khiến người trẻ khó cưỡng lại”. TS. Nguyễn Văn Tường cho rằng tâm lý FOMO - sợ bỏ lỡ cơ hội cũng là nguyên nhân phổ biến, khiến nhiều người mua sắm bốc đồng để cảm thấy mình không tụt lại so với người khác.

Tiêu dùng thông minh - “bộ lọc” cần có trong thời đại số
Đằng sau hành vi mua sắm quá tay của giới trẻ là sự thiếu hụt kỹ năng quản lý tài chính cá nhân. Nhiều người chưa có thói quen lên kế hoạch chi tiêu, không phân biệt được giữa muốn và cần, dẫn đến việc chi tiêu vượt khả năng thu nhập.

Trái ngược với hai trường hợp trên, bạn Thúy Hiền (22 tuổi, sinh viên năm cuối) lại là ví dụ điển hình cho việc tiêu dùng có kế hoạch. Cô áp dụng quy tắc 50-30-20 (50% cho nhu cầu thiết yếu, 30% cho sở thích, 20% để tiết kiệm), luôn lập danh sách trước khi mua sắm và chỉ chốt đơn sau ít nhất 24 giờ suy nghĩ. “Mình từng là con nghiện săn sale, nhưng sau khi áp dụng quy tắc này, chi tiêu giảm hẳn mà vẫn đủ những thứ cần thiết”, Hiền chia sẻ.

Theo PGS.TS Nguyễn Hoài Nam, giáo dục tài chính cá nhân cần được bắt đầu từ sớm, ngay từ cấp tiểu học. “Trẻ cần được dạy cách hiểu giá trị đồng tiền, chi tiêu hợp lý, tiết kiệm và đầu tư hiệu quả. Khi được trang bị kỹ năng tài chính từ nhỏ, thế hệ trẻ sẽ hình thành thói quen tiêu dùng thông minh, tránh rơi vào bẫy chi tiêu cảm tính,” ông nhấn mạnh.

Để thoát khỏi vòng xoáy mua sắm online, ThS. Nguyễn Thị Anh Thư, giảng viên Bộ môn tâm lý học giáo dục, khoa Tâm lý học giáo dục trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn TP.HCM cho rằng, người trẻ cần tạo khoảng cách với các yếu tố kích thích tiêu dùng. Chẳng hạn như ẩn bớt thông báo khuyến mãi hoặc hạn chế lướt sàn thương mại điện tử khi rảnh. Bên cạnh đó, nên hình thành thói quen lành mạnh hơn như đọc sách, vận động hoặc gặp gỡ bạn bè để thay thế cảm giác hưng phấn do mua sắm mang lại. Cô gợi ý mỗi khi định chốt đơn, hãy tự hỏi mình thực sự cần hay chỉ đang muốn món đồ này để nhận diện cảm xúc nhất thời hay nhu cầu thật sự. Cuối cùng, việc đặt giới hạn chi tiêu cụ thể mỗi tháng sẽ giúp kiểm soát tài chính và tránh mua sắm cảm tính.

Trong thời đại số, mua sắm online là xu thế tất yếu và mang lại nhiều tiện ích, song nếu không kiểm soát, chính sự tiện lợi ấy lại trở thành “cái bẫy” khiến người trẻ đánh mất cân bằng tài chính. Mỗi cú chốt đơn không chỉ là một quyết định tiêu dùng, mà còn phản ánh cách con người quản lý cảm xúc, lý trí và túi tiền của mình. Bởi vậy, học cách tiêu dùng thông minh chính là kỹ năng sống thiết yếu của thế hệ hiện đại.