Mơ hồ hiện tại, lãng phí tương lai

(Sóng trẻ) - Kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của Việt Nam đòi hỏi sức mạnh tổng hợp của toàn thể dân tộc, trong đó thể thiếu vai trò của thế hệ trẻ. Thế nhưng, một bộ phận không nhỏ người trẻ đang lãng phí thời gian, cơ hội phát triển khi vật lộn trong khoảng trống về kỹ năng, nghề nghiệp.

Theo Tổng cục Thống kê, trong quý III/2025, cả nước có khoảng 1,6 triệu thanh niên 15-24 tuổi ở trong tình trạng không có việc làm, không tham gia học tập, đào tạo, chiếm 11,5% trên tổng số thanh niên Việt Nam. Thống kê nêu trên gợi nên một câu hỏi đáng suy ngẫm: Điều gì đang xảy ra với những bạn trẻ đứng ngoài guồng quay lao động?

Thách thức từ bản thân, áp lực xã hội đè nặng

Nhiều bạn trẻ hiện nay bước vào thị trường lao động trong tình trạng thiếu chuẩn bị nền tảng: hạn chế về kỹ năng, thông tin và khả năng xác định những phương hướng dài hạn. Không ít người đưa ra quyết định hướng nghiệp theo cảm tính, thấy “ngành hot” là chọn. Khi những bước đầu gặp trục trặc - khóa học quá sức, công việc không giống với mô tả... các bạn dễ chán nản và chuyển hướng liên tục.

Một yếu tố quan trọng khác là gia đình. Không ít các phụ huynh vẫn còn giữ kỳ vọng con em mình sẽ theo đuổi các ngành nghề lương cao, có địa vị mà bỏ qua việc xét đến năng lực và sở thích thực sự của người trẻ. Kết quả từ khảo sát của Viện Nghiên cứu và Đào tạo gia đình (FRT) năm 2024 cho thấy, khoảng 27% trẻ em Việt Nam thừa nhận cảm thấy áp lực trong việc học tập, mà quá nửa là tác động tới từ gia đình.

Có thể thấy, nhiều bạn trẻ đã phải chịu áp lực thực hiện những mong muốn của cha mẹ từ sớm và trong thời gian dài. Tuy nhiên, không phải ai cũng có thể kiên trì với một ngành, trường hay công việc được “vạch sẵn”. Khi đó, cảm giác thất vọng và muốn bỏ cuộc là hệ quả không thể tránh khỏi.

Mạng xã hội cũng là một trong những tác nhân khiến người trẻ không muốn nỗ lực, phấn đấu. Theo báo cáo “Cuộc sống số của người Việt Nam” của Q&Me, trong số các bạn trẻ từ 18-29 tuổi, 31% các bạn dành từ 2-3 giờ mỗi ngày cho mạng xã hội, 20% sử dụng mạng xã hội trong 3-4 giờ mỗi ngày và có đến 19% dành 5 tiếng tiêu thụ thông tin trên mạng xã hội mỗi ngày.

Khi thời gian và tâm trí rơi vào những luồng nội dung ấy, việc học thêm kỹ năng hay nâng cấp bản thân trở nên ít hấp dẫn hơn. Không phải vì họ không muốn phát triển, mà mạng xã hội đã bày ra phần thưởng dễ dàng đạt được hơn rất nhiều so với việc nỗ lực tự rèn luyện.

Nhiều doanh nghiệp hiện nay đang tỏ ra quá khắt khe trong khâu tuyển dụng. Nhiều vị trí đòi hỏi kinh nghiệm, kỹ năng hoàn thiện đối với các vị trí ban đầu hay ngay trong thời gian thực tập. Ngược lại, mức lương khởi điểm ở một số ngành hiện được cho là chưa tương xứng, không đáp ứng được nhu cầu trang trải cuộc sống đô thị ngày càng đắt đỏ của các bạn trẻ. Trong bối cảnh đó, việc “đứng ngoài” một thời gian để tìm đường khác không hẳn là lười biếng, thờ ơ mà là hệ quả của thị trường lao động khắc nghiệt và chưa hấp dẫn.

Hệ lụy từ việc người trẻ “chùn bước”

Việc có tới 1,6 triệu thanh niên không tham gia lao động hay học tập không chỉ đơn thuần là con số thống kê. Đó là khoảng trống năng suất rất đáng lo ngại. Nhóm tuổi này có khả năng tạo ra giá trị cao nhất, có sức khỏe, có khả năng thích ứng nhanh, nhưng lại đứng ngoài guồng quay kinh tế. Khi nhóm lao động sung sức nhất không đóng góp, nền kinh tế mất đi một phần động lực nội sinh quan trọng.

Không chỉ nền kinh tế chịu tác động, gia đình cũng đang mang trên vai gánh nặng âm thầm từ những bạn trẻ không tham gia lao động hay không tiếp tục học tập. Không tạo ra giá trị vật chất, đồng nghĩa với việc phần lớn chi phí sinh hoạt đổ dồn về cha mẹ. Với mức thu nhập của nhiều hộ gia đình lao động ở đô thị hiện nay, việc nuôi một người trưởng thành không có thu nhập tạo nên áp lực tài chính rõ rệt. Mức sống vốn đã eo hẹp nay phải san sẻ thêm cho những nhu cầu thiết yếu của con cái, khiến cả gia đình bị cuốn vào vòng xoáy lo toan kéo dài.

Ở tầng rộng hơn, hệ thống an sinh xã hội cũng phải gánh một phần áp lực khi tỷ lệ người trẻ không có việc làm gia tăng. Các chính sách hỗ trợ, đào tạo lại, tư vấn nghề nghiệp hoặc tạo việc làm tốn nguồn lực lớn, trong khi lợi ích thu được không thể xuất hiện ngay lập tức. Điều này gây sức ép cho ngân sách và làm chậm tốc độ bồi dưỡng một lực lượng lao động có kỹ năng, lực lượng mà nền kinh tế đang cần hơn bao giờ hết. Chưa kể đến rủi ro phát sinh vấn đề tội phạm, những vấn đề tâm lý xã hội.

Giải pháp vững chắc từ ba trụ cột

Trọng tâm vẫn nằm ở chính mỗi bạn trẻ. Việc hiểu rõ sở thích, năng lực và giới hạn của bản thân là cơ sở để lựa chọn hướng đi phù hợp và tạo ra “tài sản tích lũy” về kiến thức, kỹ năng. Những nền tảng này giúp họ có vị thế hơn khi bước vào thị trường lao động. Song ngay cả khi đã tìm được công việc phù hợp, người trẻ vẫn phải đối mặt với nhiều biến động như cắt giảm nhân sự, áp lực nhiệm vụ hoặc sự cạnh tranh từ AI. Điều đó đòi hỏi khả năng thích ứng, sự kiên nhẫn và nỗ lực bền bỉ để không rơi vào quá tải hay mất động lực.

Đối với gia đình - nền tảng quan trọng nhất của người trẻ, việc thay đổi tư duy là điều then chốt. Khi phụ huynh tiếp tục đặt nặng chuyện bằng cấp hay lựa chọn các ngành “an toàn”, họ dễ khiến con cái rơi vào trạng thái học và làm trong miễn cưỡng, mất động lực phát triển và sớm muốn từ bỏ. Ngược lại, khi cha mẹ chuyển từ áp đặt sang đồng hành, sẵn sàng cùng con phân tích khả năng, sở thích và xu hướng nghề nghiệp, người trẻ sẽ giảm được đáng kể áp lực và hình thành năng lực tự quyết.

Các trung tâm đào tạo và nhà trường cũng đóng vai trò không nhỏ trong việc giải viết việc thanh niên không học, không làm. Vấn đề việc làm hay học tập cũng phản ánh phần nào cái tôi và tâm lý của người trẻ. Không dễ để thừa nhận rằng bản thân thiếu định hướng, nhất là khi xung quanh tồn tại nhiều định kiến về sự “thiếu cố gắng” của thanh niên. Chính rào cản tâm lý này khiến nhiều bạn ngại tìm kiếm hỗ trợ. Để mở khóa nút thắt ấy, cần xây dựng những kênh tư vấn cá nhân hóa trên mạng xã hội, nơi người trẻ được trò chuyện riêng tư, tiếp cận các bài viết hay video hướng nghiệp như những “bài giảng mở”.

Việc người trẻ không học, không làm không chỉ là câu chuyện của một thế hệ mà là thách thức trực tiếp đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Trong thời đại biến đổi nhanh, chỉ cần chậm một nhịp, họ đã có thể bị bỏ lại phía sau. Dù vậy, những rào cản khách quan về tâm lý, thị trường lao động hay áp lực gia đình khiến việc tự mình thoát khỏi vòng luẩn quẩn này không hề đơn giản. Điều cần thiết là một hệ sinh thái đồng hành: gia đình thay đổi cách định hướng, các cơ sở giáo dục và trung tâm đào tạo chủ động mở ra những con đường phù hợp, còn bản thân thanh niên hun đúc được nội lực để bước tiếp.