Báo chí trong kỷ nguyên vươn mình: Cạnh tranh hay đồng hành cùng mạng xã hội?

(Sóng trẻ) - Sự bùng nổ của mạng xã hội đang tạo nên cuộc cạnh tranh trong không gian truyền thông số, buộc báo chí chính thống phải thay đổi để không bị bỏ lại phía sau. Tuy nhiên, báo chí và mạng xã hội vẫn có thể song hành trong việc lan tỏa thông tin chính xác, nhân văn đến công chúng.

Sự cạnh tranh giữa hai dòng chảy thông tin

Nếu trước đây, báo chí là nguồn thông tin chủ đạo, kiểm soát và định hướng dư luận thì ngày nay, sự bùng nổ của truyền thông số và mạng xã hội đã phá vỡ thế độc quyền. Chỉ với một chiếc điện thoại thông minh, bất cứ ai cũng có thể trở thành người đưa tin, nhà bình luận hay người tạo xu hướng, đồng thời lan tỏa thông tin với tốc độ chóng mặt. Sự linh hoạt và khả năng tương tác tức thời của các nền tảng mạng xã hội như Facebook, TikTok,... khiến công chúng cảm thấy họ được trực tiếp tham gia vào quá trình truyền thông thay vì chỉ thụ động tiếp nhận thông tin từ báo chí.

Theo một nghiên cứu trên nền tảng toàn cầu của The Guardian, mạng xã hội hiện đã vượt mặt truyền hình để trở thành nguồn tin chủ đạo tại Mỹ. Kết quả nghiên cứu cho thấy 54% người Mỹ cho biết họ tiếp nhận tin tức từ mạng xã hội, trong khi chỉ 50% còn tìm đến các kênh truyền hình - vốn từng được xem là “đế chế thông tin” thống trị nhiều thập kỷ.

Điều này đặt báo chí trước thách thức lớn, đó là về tốc độ và sức hấp dẫn của thông tin. Trong khi mạng xã hội có thể lan truyền vấn đề ngay lập tức, báo chí phải tuân thủ quy trình kiểm chứng, biên tập và xuất bản nghiêm ngặt. Chính sự “chậm chân” này đôi khi đem lại cho công chúng cảm giác rằng báo chí “đến sau” dù nội dung do báo chí cung cấp mang tính chính xác, toàn diện và có giá trị lâu dài. Bà Nguyễn Thúy Hiền, Ban Biên tập Tin Kinh tế, Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) nhận định: “Thông tin trên mạng xã hội lan truyền nhanh, đa dạng, hấp dẫn và có khả năng tương tác cao. Trong khi đó, báo chí phải tuân thủ quy trình kiểm chứng, biên tập và xuất bản chặt chẽ, nên thường chậm hơn trong việc phản ứng với các sự kiện nóng. Chính sự ‘chậm chân’ này khiến báo chí dễ bị xem là đến sau”.

Một ví dụ điển hình cho thấy rõ sự khác biệt giữa mạng xã hội và báo chí chính thống trong “cuộc đua thông tin” là câu chuyện về cơn bão số 3 (Yagi) đổ bộ vào miền Bắc Việt Nam vào tháng 9/2024. Ngay khi bão tiến gần đất liền, trên mạng xã hội Facebook và TikTok, hàng loạt bài đăng, video lan truyền với tốc độ chóng mặt. Nhiều tài khoản cá nhân chia sẻ hình ảnh mây đen, gió mạnh, kèm chú thích như “Bão vào rồi, tốc độ gió giật cấp 15, nhà sập hàng loạt ở Quảng Ninh!” hay “Bão đổi hướng bất ngờ, chuẩn bị sơ tán ngay”. Một số đoạn video được quay trong điều kiện ánh sáng kém, âm thanh nhiễu nhưng lại thu hút hàng trăm nghìn lượt xem và chia sẻ chỉ trong vài giờ. 

Trong khi đó, Báo Nhân Dân và Báo Chính phủ điện tử đăng tải thông tin về cơn bão với tiêu đề và dữ liệu cụ thể từ Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia. Bài viết của Báo Nhân Dân điện tử từ 5/9/2024 - 7/9/2024 có nội dung bài báo cung cấp đầy đủ các yếu tố: vị trí tâm bão, tốc độ gió, hướng di chuyển, khu vực ảnh hưởng. 

Tốc độ không phải là thách thức duy nhất mà báo chí phải đối mặt trong kỷ nguyên số. Vấn đề cốt lõi nằm ở lòng tin của công chúng - yếu tố góp phần quyết định vai trò định hướng dư luận của báo chí. Mạng xã hội tràn ngập tin giả, những nội dung chưa được kiểm chứng và cả những câu chuyện được thêu dệt để câu view hay gây cảm xúc mạnh. Trong bối cảnh đó, người đọc thường khó phân biệt được đâu là đúng, đâu là sai. Dù nhận thức rõ ràng về rủi ro từ các thông tin chưa kiểm chứng, nhiều người vẫn lựa chọn tin tưởng và chia sẻ những tin tức lan truyền trên mạng xã hội bởi nó hấp dẫn, tức thời và dễ gây cảm xúc mạnh hơn thông tin được kiểm chứng từ báo chí chính thống. 

Thực trạng này thường bắt gặp ở một số bộ phận giới trẻ - nhóm độc giả chủ yếu tiếp nhận thông tin trên mạng xã hội và ít quan tâm đến các quy trình kiểm chứng, biên tập nghiêm ngặt. Bà Thúy Hiền chia sẻ: “Nghịch lý của báo chí hiện nay là công chúng vừa muốn thông tin nhanh, vừa muốn cảm xúc, nhưng lại thiếu kiên nhẫn để chờ đợi thông tin đã được xác thực. Điều đó đặt báo chí trước thách thức duy trì vai trò định hướng dư luận, đặc biệt với độc giả trẻ - những người gần như ‘sống’ trên mạng xã hội".

Hệ quả là báo chí không chỉ phải cạnh tranh về tốc độ mà còn phải tìm cách giữ niềm tin của công chúng. Đây là thách thức đòi hỏi các tòa soạn phải cân bằng giữa tốc độ, sức hấp dẫn và tính chính xác, đồng thời tìm cách tương tác, giáo dục độc giả về việc nhận diện thông tin đúng - sai, nhằm giữ vững vai trò định hướng dư luận trong thời đại số.

Đồng hành cùng phát triển

Dù đem đến nhiều thách thức nhưng mạng xã hội vẫn mở ra những cơ hội quan trọng để báo chí phát triển và khẳng định vai trò trong kỷ nguyên số. Đây là công cụ mở rộng phạm vi tiếp cận công chúng. Thông tin chính thống không còn bị giới hạn trong những trang báo mà có thể truyền tải đến công chúng trên các nền tảng phổ biến như Facebook, TikTok, Youtube… Nhóm độc giả trẻ, vốn hầu hết tiếp nhận thông tin qua mạng xã hội, trở thành đối tượng mà báo chí không thể bỏ qua. Việc tiếp cận nhóm độc giả này tạo điều kiện thử nghiệm cách thức truyền tải nội dung mới cho các tòa soạn báo chí. 

Bà Hiền chia sẻ: “Mạng xã hội là cơ hội để báo chí tiếp cận công chúng trẻ, thử nghiệm các hình thức kể chuyện mới, từ video ngắn, infographic, đến podcast. Khi biết khai thác đúng cách, các tòa soạn không chỉ mở rộng lượng độc giả mà còn tăng cường ảnh hưởng trong không gian số”. Trong thực tế, rất nhiều trang báo như VnExpress hay VTV24 phát triển kênh TikTok, đăng các video tin tức, phóng sự ngắn hoặc cập nhật các sự kiện nóng. Những video này vừa sinh động vừa dễ tiếp nhận, giúp thu hút nhóm độc giả trẻ tuổi, đồng thời tạo môi trường tương tác giữa báo chí với công chúng.

Về vấn đề này, nhà báo Trần Quang Khởi (Báo Pháp luật và Xã hội) cho rằng việc sử dụng nền tảng TikTok một cách có hiệu quả đòi hỏi người làm báo phải có kỹ năng nghề nghiệp tốt, đạo đức nghề nghiệp trong sáng. Cân bằng được điều này luôn là trăn trở cần thiết của những người làm nghề chân chính. Muốn vậy, nhà báo cần luôn ý thức hành động và tuân thủ đúng theo bộ quy tắc sử dụng mạng xã hội, cũng như những nguyên tắc, quy định của tòa soạn, của cơ quan báo chí.

Bên cạnh đó, mạng xã hội cũng thúc đẩy báo chí đa nền tảng và đổi mới nội dung. Các tòa soạn hiện nay không chỉ cung cấp thông tin dưới dạng văn bản mà còn kể chuyện bằng hình ảnh, podcast, video và dữ liệu trực quan. Việc kết hợp yếu tố đa phương tiện giúp thông tin trở nên sinh động, dễ tiếp nhận và tăng tính tương tác. 

Tận dụng kỷ nguyên số, củng cố vai trò dẫn dắt thông tin

Để báo chí vừa làm tốt vai trò dẫn dắt dư luận, vừa thích ứng linh hoạt với xu hướng truyền thông số, trước hết, báo chí cần tuân thủ nguyên tắc về đạo đức nghề nghiệp, hành xử văn minh, không lan truyền thông tin sai lệch. “Dù mạng xã hội có thể nhanh hơn, hấp dẫn hơn, nhưng báo chí vẫn phải giữ vững nguyên tắc ‘đưa tin chậm mà chắc’. Khi công chúng bị bội thực bởi tin giả, họ sẽ tìm đến báo chí chính thống như một điểm tựa niềm tin”, đại diện TTXVN nhấn mạnh. Điều này có nghĩa mỗi bài viết phải được kiểm chứng, đối chiếu nhiều nguồn, bảo đảm tính khách quan, trung thực và minh bạch. Chính sự uy tín sẽ giúp báo chí lấy lại vai trò dẫn dắt dư luận trong không gian truyền thông đầy rẫy thông tin sai lệch.

Thay vì cạnh tranh, các tòa soạn có thể chủ động xuất hiện trên các nền tảng phổ biến như Facebook, TikTok, YouTube… để lan tỏa thông tin chính thống tới nhóm độc giả trẻ, đồng thời khai thác các định dạng sinh động như video ngắn, infographic,.... Việc kết hợp đa phương tiện không chỉ làm tăng khả năng tương tác mà còn giúp thông tin trở nên dễ tiếp nhận và sinh động hơn, đồng thời củng cố hình ảnh báo chí gần gũi và thân thiện với công chúng.

Về lâu dài, người làm báo cần đổi mới toàn diện cả tư duy, kỹ năng công nghệ và bản lĩnh nghề nghiệp. Tư duy mở giúp nhà báo biết khai thác mạng xã hội, phân tích hành vi độc giả và nắm bắt xu hướng thông tin. Kỹ năng công nghệ từ dựng video, thiết kế đồ họa, xử lý âm thanh, đến khai thác dữ liệu và trí tuệ nhân tạo, là công cụ giúp cải thiện chất lượng và khả năng lan tỏa thông tin. Tuy nhiên, bản lĩnh nghề nghiệp mới là kim chỉ nam để nhà báo không bị lạc hướng trong “bão thông tin”, giữ vững giá trị cốt lõi: chính xác, khách quan, nhân văn. Bà Thúy Hiền nhấn mạnh: “Ba yếu tố: tư duy, kỹ năng và bản lĩnh sẽ bổ trợ cho nhau, giúp nhà báo vừa hiện đại trong cách làm, vừa kiên định trong giá trị, từ đó khẳng định vị thế của báo chí chuyên nghiệp trong kỷ nguyên truyền thông số”.

Như vậy, giải pháp cho báo chí thời đại số không chỉ là tận dụng công nghệ và mạng xã hội, mà còn là nâng cao chất lượng nội dung, củng cố niềm tin công chúng và trang bị toàn diện cho người làm báo. Khi thực hiện đồng bộ các giải pháp này, báo chí sẽ vừa thích nghi linh hoạt với môi trường số, vừa giữ vững vai trò dẫn dắt thông tin, định hướng dư luận và củng cố vị thế trong lòng công chúng.