Halloween: Hội nhập sao cho đúng?

(Sóng trẻ) - Trong thời đại hội nhập, việc tìm hiểu giao lưu văn hóa, phong tục tập quán, tôn giáo tín ngưỡng của các dân tộc trên thế giới là việc làm cần khích lệ, bởi đó là một yếu tố quan trọng giúp gắn kết văn hóa Việt Nam với văn hóa nhân loại. Tuy nhiên, hiện tượng du nhập thiếu chọn lọc một số tập quán, lễ hội từ nước ngoài, rồi biến đổi theo hướng thiếu tích cực lại là điều cần tránh.

PV: Theo chuyên gia, lễ hội truyền thống ở Việt Nam mang ý nghĩa như thế nào trong đời sống tinh thần và bản sắc văn hoá dân tộc?

Chuyên gia văn hóa Phạm Ngọc Trung: Lễ hội truyền thống ở Việt Nam có ý nghĩa rất lớn trong đời sống tinh thần và bản sắc văn hóa dân tộc. Phần lớn lễ hội thường diễn ra vào mùa xuân và mùa thu, hai mùa có thời tiết mát mẻ, khô ráo, thuận lợi cho việc tổ chức. Đây cũng là giai đoạn nông nhàn, sau khi đã hoàn thành các công việc cày bừa, cấy hái, người nông dân có điều kiện nghỉ ngơi, sum vầy và tham gia lễ hội.

Các lễ hội của người Việt gắn chặt với nền văn minh nông nghiệp lúa nước, với chu kỳ mùa màng, đồng thời cũng liên quan đến các làng nghề truyền thống. Nhiều lễ hội tưởng nhớ công lao của các vị thần linh, những anh hùng dân tộc như Hùng Vương, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Quang Trung…, hoặc tôn vinh những người có công khai sáng nghề nghiệp cho làng xã, như nghề gốm, nghề làm nón, nghề mộc, thậm chí nghề nhiếp ảnh ở làng Lai Xá. Từ đó, lễ hội vừa mang ý nghĩa “uống nước nhớ nguồn”, tri ân tiền nhân, vừa tạo dịp để cộng đồng gắn kết.

Trong phần lễ, người dân thường tổ chức cúng tế, thờ trời đất, thần linh hoặc các bậc tiền nhân tại đình, chùa, đền, miếu với không khí trang nghiêm, long trọng. Sau nghi thức, phần hội diễn ra sôi nổi với nhiều hoạt động văn hóa – nghệ thuật: hát quan họ, chèo, tuồng, cải lương, cùng các trò chơi dân gian như đánh cờ, kéo co, chọi gà, đấu vật, đua ngựa… Mỗi địa phương lại có hình thức tổ chức đặc trưng, phản ánh nét riêng trong đời sống cộng đồng.

PV: Tại sao những lễ hội ngoại nhập như Halloween, giáng sinh... lại nhanh chóng thu hút giới trẻ Việt Nam hưởng ứng ? 

Chuyên gia văn hóa Phạm Ngọc Trung: Các lễ hội nước ngoài thường mang tính chất hiện đại, chủ yếu hướng đến vui chơi, giải trí, ca hát, uống rượu, nhảy múa… Trong khi đó, lễ hội truyền thống Việt Nam lại gắn với nền nông nghiệp, có thủ tục và nghi lễ khá cầu kỳ, phức tạp, kéo dài. Chính vì vậy, giới trẻ ngày nay thường ít hứng thú với lễ hội truyền thống, bởi họ ưa thích sự đơn giản, năng động và mới mẻ.

Với người Việt, đây còn là sự thể hiện một nét văn hóa cởi mở. Dân tộc ta vốn không khắt khe, hẹp hòi hay hạn chế trong việc tiếp nhận văn hóa ngoại lai. Vì thế, khi xuất hiện một trào lưu, phong trào hay lễ hội mới, đặc biệt khi có sự tham gia, hưởng ứng của những người nổi tiếng như hoa hậu, người mẫu, diễn viên…, nó dễ dàng lan tỏa, thu hút và lôi kéo đông đảo giới trẻ cùng tham gia.

Mặt khác, xã hội hiện đại tạo điều kiện thuận lợi cho sự giao lưu. Nếu trước kia việc đi lại giữa các vùng miền rất khó khăn thì nay giao thông phát triển, di chuyển trở nên dễ dàng. Bên cạnh đó, cường độ làm việc, học tập trong đời sống hiện đại cao hơn nhiều so với trước, khiến con người có nhu cầu giải tỏa căng thẳng. Do đó, khi có lễ hội, giới trẻ thường tham gia rất nhiệt tình. Nhiều lễ hội quốc tế khi được tổ chức ở Việt Nam không chỉ thu hút thanh niên tại địa phương mà còn lôi kéo hàng vạn người từ các tỉnh lân cận, thậm chí có thể lên đến vài chục vạn người.

PV: Có ý kiến cho rằng: “Lễ hội du nhập đang dần lấn át các lễ hội cổ truyền của Việt Nam”, chuyên gia nghĩ sao về điều này? 

Chuyên gia văn hóa Phạm Ngọc Trung: Bất cứ điều gì cũng có hai mặt của nó. Nếu chúng ta chỉ khư khư giữ cách tổ chức lễ hội truyền thống như xưa, thì phạm vi ảnh hưởng sẽ bị giới hạn trong một cộng đồng dân cư nhất định. Trong khi đó, theo quan điểm hiện nay, văn hóa Việt Nam được xem là “thống nhất trong đa dạng”, tức là luôn phát triển, biến đổi và mở rộng, chứ không còn mang tính độc lập tuyệt đối như trước.

Ngày nay, sức lan tỏa của các hoạt động văn hóa rất nhanh và rộng lớn. Nếu trước đây, lễ hội thường chỉ gói gọn trong phạm vi làng xã. Chẳng hạn như lễ hội thờ thành hoàng làng hay lễ giỗ Tổ Hùng Vương vốn chủ yếu diễn ra ở Phú Thọ. Thì nay, nhiều lễ hội đã trở thành sự kiện mang tầm khu vực, thậm chí quốc gia. Đây chính là đặc điểm của xã hội hiện đại: tiếp thu giá trị lễ hội truyền thống và phát triển ở quy mô rộng hơn, phong phú hơn.

Nhiều lễ hội trước đây chỉ diễn ra trong một ngày, do chính quyền địa phương tổ chức, thì nay đã kéo dài từ 5–7 ngày, thậm chí 10–15 ngày, nhằm đáp ứng nhu cầu tham gia, giao lưu và vui chơi của đông đảo người dân. Từ đó, lễ hội không chỉ là không gian sinh hoạt tín ngưỡng, thực hành nghi lễ, mà còn mở ra cơ hội phát triển kinh tế  xã hội: dịch vụ ăn uống, lưu trú, giao thông, du lịch đều được hưởng lợi, góp phần tạo công ăn việc làm cho người dân địa phương.

PV: Theo chuyên gia làm thế nào để cân bằng giữa việc tiếp nhận các lễ hội văn hoá toàn cầu và gìn giữ bản sắc văn hoá dân tộc?

Chuyên gia văn hóa Phạm Ngọc Trung: Quá trình du nhập các lễ hội ngoại lai tại Việt Nam cũng trải qua hai giai đoạn. Giai đoạn đầu mang tính tự phát: một số du học sinh, lao động ở nước ngoài (châu Âu, châu Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc…) khi trở về đã cùng nhau tổ chức lại những lễ hội từng tham gia. Từ những nhóm nhỏ, dần dần lễ hội phát triển rộng hơn, được nhiều địa phương, cơ quan, xí nghiệp và thanh niên hưởng ứng. Nhờ tính hấp dẫn, tập hợp đông đảo giới trẻ, những lễ hội này ngày càng trở nên nề nếp và thậm chí được Nhà nước bảo trợ, tổ chức ở quy mô lớn như: Lễ hội thả diều Huế, Lễ hội bắn pháo hoa Đà Nẵng, Lễ hội lúa gạo Hậu Giang, Lễ hội cà phê Tây Nguyên… Các lễ hội này dù hiện đại hóa nhưng vẫn gắn với những yếu tố văn hóa nông nghiệp truyền thống, chẳng hạn lễ hội thả diều gắn với tín ngưỡng cầu mưa thuận gió hòa.

Nhà nước và các cơ quan quản lý văn hóa hiện nay cũng có sự sàng lọc, lựa chọn, tạo điều kiện để một số lễ hội phát triển với quy mô phù hợp, có lễ hội tổ chức hàng năm, có lễ hội định kỳ 3–5 năm/lần. Ví dụ như Lễ hội Yên Tử, Lễ hội Carnaval Hạ Long… đều gắn với những sự kiện du lịch trọng điểm, góp phần quảng bá hình ảnh Việt Nam.

Có thể thấy, lễ hội Việt Nam ngày nay không chỉ dừng ở việc thờ thành hoàng làng hay tưởng nhớ các bậc anh hùng dân tộc, mà đã trở thành sinh hoạt cộng đồng của cư dân đô thị, cư dân công nghiệp. Đây là sự phát triển tất yếu, giúp Việt Nam xây dựng những trung tâm văn hóa lễ hội lớn, có sức hút đối với khách du lịch trong và ngoài nước. Những sự kiện như Lễ hội pháo hoa Đà Nẵng thu hút hàng nghìn du khách quốc tế, cùng nhiều chuyến bay và tàu biển cập cảng, cho thấy lễ hội đã trở thành “mũi nhọn” trong ngành công nghiệp văn hóa và du lịch.

Do đó, định hướng đặt ra hiện nay là cần tiếp thu có chọn lọc các yếu tố mới từ lễ hội quốc tế, đồng thời giữ gìn, phát huy bản sắc truyền thống trong khuôn khổ luật pháp và phong tục Việt Nam. Chỉ như vậy, lễ hội mới vừa giữ được chiều sâu văn hóa, vừa đáp ứng nhu cầu hội nhập, phát triển trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Xin cảm ơn những chia sẻ của chuyên gia!