Đặc sắc nghệ thuật múa rối cạn Tế Tiêu

(Sóng trẻ) - Thủ đô ngàn năm văn hiến nổi tiếng với nhiều phường múa rối, nhưng thôn Tế Tiêu (Mỹ Đức, Hà Nội) là địa phương duy nhất gìn giữ nghệ thuật múa rối cạn, trong khi các nơi khác chủ yếu biểu diễn múa rối nước.

Theo Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, thành phố hiện sở hữu 6 di sản múa rối tiêu biểu, nhưng phường rối Tế Tiêu nổi bật bởi khả năng lưu giữ đồng thời cả hai loại hình rối nước và rối cạn. Năm 2020, rối cạn Tế Tiêu chính thức được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, khẳng định giá trị nghệ thuật và văn hóa sâu sắc của vùng đất này.

Nghệ thuật rối cạn Tế Tiêu mang trong mình vẻ giản dị nhưng tràn đầy sức sống, là biểu tượng cho tâm hồn mộc mạc, chân chất của người dân đồng bằng sông Hồng. Theo ghi chép, vào năm Hưng Phúc 1573, quan Trần Triều Đông Hải đã đến khai phá vùng đất hoang Tế Tiêu, lập làng bảo vệ bờ cõi, hướng dẫn dân cày cấy, đồng thời sáng tạo nghề rối để phục vụ đời sống tinh thần. Nghệ thuật này gắn liền với nhịp sống đồng bằng, phản ánh sinh hoạt, lao động sản xuất, lễ hội và tín ngưỡng của cộng đồng.

Dù trải qua nhiều giai đoạn gián đoạn bởi chiến tranh, biến động xã hội, rối cạn Tế Tiêu vẫn hồi sinh vào khoảng 1954-1957, được các nghệ nhân địa phương khôi phục và truyền dạy. Những năm 70 của thế kỷ trước là giai đoạn rực rỡ của loại hình này, nhờ tâm huyết của các bậc tiền bối như Lê Năng Nhượng và Phạm Văn Bể.

Khác với rối nước, rối cạn Tế Tiêu đặc sắc nhờ kỹ thuật điều khiển tinh vi và cách tạo hình con rối. Nghệ nhân Ưu tú Phạm Công Bằng, Trưởng phường rối Tế Tiêu, chia sẻ: "Các phường rối đều lấy đề tài lao động sản xuất của người nông dân, nhưng rối cạn Tế Tiêu khác biệt ở kỹ thuật điều khiển và sự sáng tạo trong nội dung. Chúng tôi có loại rối tuồng, con rối được điều khiển cả tay lẫn chân, sử dụng tới bốn que, giúp biểu diễn những động tác phức tạp và sinh động, đặc biệt là trong các tiết mục hát tuồng".

Mỗi con rối Tế Tiêu là sản phẩm của quá trình chế tác công phu. Chúng thường được chế tác từ gỗ xoan, gỗ sung hoặc các loại gỗ nhẹ, dễ gia công nhưng vẫn bền theo thời gian. Quá trình làm rối đòi hỏi sự kiên nhẫn tuyệt đối: gỗ phải giữ độ ẩm thích hợp để tạo hình, sau đó phơi khô tự nhiên, rồi mới bước vào công đoạn sơn và vẽ hoa văn. Mỗi nhân vật rối mang thần thái độc đáo, từ ánh mắt, cử chỉ đến chuyển động cơ thể, đều phản ánh tính cách và cảm xúc.

Âm nhạc trong các tích trò rối cạn Tế Tiêu đậm chất Việt, sử dụng đàn nhị, đàn tam, trống cái, trống con, não bạt… Lời ca được chắt lọc từ dân ca, hát nói, hát ngâm, đồng thời kết hợp các loại hình kịch hát dân tộc như tuồng, chèo, hát văn, quan họ. Từ những động tác mộc mạc, tiếng trống rộn ràng, đến các tích trò dân gian quen thuộc, rối Tế Tiêu mang đến một thế giới đầy sắc màu, nơi những con rối kể lại câu chuyện văn hóa Việt theo cách dung dị nhưng lôi cuốn.

Điểm đặc sắc nhất của rối cạn Tế Tiêu nằm ở sự kết hợp hài hòa giữa sân khấu, quân rối, tích trò, kỹ thuật điều khiển, nghệ thuật trình diễn, âm nhạc, văn học và hát thoại, tạo nên một tổng thể sống động, vừa mang tính giải trí, vừa mang giá trị giáo dục và văn hóa.

Ngày 16/11, phường rối Tế Tiêu đã mang nghệ thuật rối cạn đến Hồ Văn (Văn Miếu – Quốc Tử Giám), trong khuôn khổ Festival Thăng Long – Hà Nội 2025 với chủ đề “Di sản – Kết nối – Thời đại”. Buổi biểu diễn đặc biệt thu hút đông đảo khán giả với các tiết mục như: Đấu vật, Trèo cây hái quả, Cày bừa – cấy lúa, Thạch Sanh chém Mãng Xà Vương, Hát Chầu Văn trong ngày hội, Chọi trâu. Không chỉ thưởng thức, nhiều bạn trẻ còn được trực tiếp trải nghiệm điều khiển con rối, từ đó hiểu rõ kỹ thuật và tâm huyết của các nghệ nhân.

Bạn Mai Linh (27 tuổi, sống tại Hà Nội) bày tỏ: “Được có mặt tại đây và thưởng thức buổi biểu diễn độc đáo này, mình thực sự rất vui. Dù không phải lần đầu tiên xem múa rối, nhưng khi chứng kiến các nghệ nhân biểu diễn, mình như được sống lại những ký ức tuổi thơ đầy hoài niệm”.

Cùng có chung tâm trạng giống như Mai Linh, bạn Phương Linh (25 tuổi, sống tại Hà Nội) chia sẻ: “Mình cũng thấy rất vui, kiểu kỳ diệu, như niềm vui trẻ thơ. Đặc biệt, mình vô cùng khâm phục tài năng của các nghệ nhân, từ những người tạo nên những con rối sống động đến những người điều khiển chúng một cách điêu luyện”.

Qua bao thăng trầm, rối cạn Tế Tiêu vẫn trường tồn nhờ tinh hoa truyền thống được kế thừa, sáng tạo và gìn giữ. Loại hình này không chỉ là nghệ thuật biểu diễn, mà còn là mạch nguồn văn hóa sống, kết nối quá khứ với hiện tại, gợi nhớ ký ức, giáo dục tinh thần, và truyền cảm hứng cho các thế hệ trẻ.

Từ những con rối mộc mạc, âm thanh trống, đàn, giọng hát dân gian vang vọng, đến các tích trò đậm chất Việt, rối cạn Tế Tiêu đã trở thành bảo vật sống, một hình ảnh đặc trưng không thể tách rời của văn hóa Thủ đô, và là minh chứng sinh động cho sự bền bỉ, sáng tạo và tinh thần gìn giữ di sản của cộng đồng.