Lao động tự do nữ: Dễ tổn thương, thiếu lưới an sinh và rào cản từ định kiến

(Sóng trẻ) - Dù chiếm số lượng không nhỏ, nữ lao động tự do lại là đối tượng dễ bị ảnh hưởng khi gặp biến cố. Để cải thiện thực trạng này, Nhà nước cần triển khai một hệ thống giải pháp đồng bộ nhằm mở rộng mạng lưới an sinh và hỗ trợ sinh kế ổn định cho phụ nữ. 

Trao đổi về vấn đề này, TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh (giảng viên Viện Báo chí - Truyền thông, Học viện Báo chí và Tuyên truyền), người có chuyên môn trong lĩnh vực nghiên cứu các vấn đề xã hội, đặc biệt về giới và bình đẳng giới đã chỉ ra những “khoảng trống” trong chính sách và rào cản định kiến giới khiến phụ nữ dễ tổn thương và khó tự chủ.

PV: Lao động tự do là nữ giới thường có xu hướng lựa chọn ngành nghề gì và môi trường làm việc của họ có đặc điểm như thế nào?

TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh: Phần lớn phụ nữ làm nghề lao động tự do tập trung trong các công việc phi chính thức, quy mô nhỏ lẻ. Cụ thể, rất nhiều lao động nữ tự do chọn buôn bán nhỏ (bán hàng rong, bán đồ ăn, bán tại chợ) và làm dịch vụ như giúp việc gia đình hoặc chăm sóc trẻ, người già. Theo thống kê, đại đa số phụ nữ sau khi mất việc làm chính thức đã chuyển sang bán hàng rong hoặc buôn bán vặt (chiếm khoảng 82,6%) và chỉ 12,1% làm việc tự do khác. Bên cạnh đó, nhiều phụ nữ tham gia lao động tự làm trong nông nghiệp hộ gia đình hoặc gia công tại nhà. 

Môi trường làm việc của lao động nữ tự do thường thiếu ổn định và ít được bảo vệ. Họ thường làm việc không có hợp đồng, không có bảo hiểm xã hội hay bảo hiểm y tế, thu nhập bấp bênh và điều kiện lao động không được đảm bảo. Đặc biệt, lao động nữ tự do hầu như không được thụ hưởng các chế độ an sinh như lao động khu vực chính thức.

PV: Trong đợt bão lũ vừa qua, nhiều phụ nữ lao động tự do chịu ảnh hưởng nặng nề về sinh kế. Bà đánh giá thế nào về mức độ tổn thương của nhóm lao động này?

TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh: Nhóm phụ nữ lao động tự do là một trong những thành phần dễ bị tổn thương nhất trước các cú sốc thiên tai như bão lũ. Khác với lao động có hợp đồng được hưởng bảo hiểm hoặc trợ cấp, phụ nữ lao động tự do thường sống dựa vào thu nhập ngày qua ngày. 

Thực tế, các đợt bão lũ vừa qua đã minh chứng mức độ tổn thương nghiêm trọng của nhóm này. Nhiều phụ nữ lao động tự do mất toàn bộ tài sản, tư liệu sản xuất tích góp bao năm chỉ sau một trận lũ lớn. Họ phải bắt đầu mọi thứ từ con số không - nhà cửa bị cuốn trôi, quầy hàng và hàng hóa mất sạch, kế sinh nhai tan biến.

PV: Trong nhiều gia đình, quyền quyết định tài chính phần lớn thuộc về nam giới. Theo quan điểm của bà, điều này có tạo ra rào cản cho nữ lao động tự do trong việc tự quyết định tham gia các hình thức bảo hiểm hoặc đầu tư vào sinh kế mới?

TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh: Tư tưởng chồng là trụ cột, quyết định việc lớn còn phổ biến đang trở thành một rào cản vô hình đối với phụ nữ - đặc biệt là lao động nữ tự do trong việc tự đưa ra các quyết định kinh tế quan trọng cho bản thân. 

Ở nhiều gia đình Việt Nam, người vợ vẫn bị trói buộc trong phạm vi gia đình và phụ thuộc hoàn toàn vào nam giới về tài chính. Chính định kiến này khiến nhiều phụ nữ không có tiếng nói ngang bằng khi muốn dành tiền tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện hoặc khởi sự một sinh kế mới cho riêng mình. 

Việc nam giới nắm quyền chi phối tài chính gia đình đang tạo ra rào cản đáng kể cho phụ nữ trong việc tự chủ kinh tế. Do đó, cần vận động thay đổi nhận thức trong gia đình để vợ chồng cùng chia sẻ quyền quyết định tài chính, từ đó người vợ có thể tham gia bảo hiểm hoặc đầu tư cho sinh kế của mình một cách độc lập.

PV: Bà nhận thấy những khoảng trống chính sách an sinh xã hội hiện nay đối với lao động nữ tự do nằm ở đâu?

TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh: Hiện nay, hệ thống chính sách an sinh xã hội của ta chưa bao phủ đầy đủ đối với lao động nữ khu vực phi chính thức, thể hiện qua một số khoảng trống nổi bật sau: Thứ nhất, độ bao phủ bảo hiểm xã hội của người lao động tự do rất thấp. Phần lớn họ không có lương hưu, không có bảo hiểm thất nghiệp hay chế độ ốm đau, thai sản từ hệ thống chính thức. 

Thứ hai, chưa có các chính sách bảo vệ thai sản, chăm sóc con cái phù hợp cho lao động nữ tự do. Tương tự, họ cũng không có hỗ trợ trông giữ trẻ công lập hay trợ cấp nuôi con nhỏ, khiến nhiều người phải sớm quay lại làm việc trong điều kiện không nghỉ ngơi đủ sau sinh. Nhìn chung, chính sách hiện hành chưa tính đến đặc thù giới: phụ nữ phi chính thức hầu như tự lo khi sinh đẻ, nuôi con, không có bảo đảm an sinh hỗ trợ.

Thứ ba, dịch vụ hỗ trợ và bảo vệ tại nơi làm việc cho lao động nữ tự do hầu như vắng bóng. Ví dụ, chưa có cơ chế rõ ràng bảo vệ phụ nữ bán hàng rong hay giúp việc nhà khỏi quấy rối tình dục hoặc bóc lột. Các chuyên gia đã kiến nghị luật pháp cần mở rộng sự bảo vệ cho nhóm lao động này - như bổ sung điều khoản chống quấy rối tình dục và phân biệt đối xử trong khu vực lao động phi chính thức, đồng thời tạo cơ hội cho phụ nữ chuyển sang các ngành nghề đa dạng hơn thay vì chỉ bó hẹp trong vai trò truyền thống.

Thứ tư, chính sách trợ giúp xã hội chưa bao phủ nhóm lao động nghèo đô thị - mà nhiều người trong số đó là phụ nữ lao động tự do. Hiện các chương trình giảm nghèo tập trung vào hộ nghèo nông thôn, miền núi; phụ nữ lao động tự do ở đô thị nếu không thuộc hộ nghèo chính thức thì khó tiếp cận trợ cấp. Ví dụ trong đợt dịch COVID-19, dù Nhà nước có gói hỗ trợ cho lao động tự do khó khăn, nhưng nhiều phụ nữ bán hàng nhỏ lẻ phản ánh họ không nhận được vì thủ tục và tiêu chí phức tạp.

PV: Theo bà, vai trò của truyền thông trong việc thúc đẩy chính sách an sinh cho phụ nữ hiện nay như thế nào?

TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh: Truyền thông có vai trò vận động chính sách mạnh mẽ. Báo chí có thể nêu bật những bất cập, khoảng trống an sinh mà phụ nữ đang gánh chịu, qua đó thúc đẩy các cơ quan chức năng hành động. Thực tế thời gian qua, nhiều diễn đàn, tọa đàm báo chí về lao động nữ phi chính thức đã được tổ chức, tạo tiếng vang nhất định. Truyền thông cũng là kênh truyền tải thông tin chính sách đến với người dân. Một khi có chính sách mới (như hỗ trợ đóng BHXH tự nguyện, hay trợ cấp thai sản cho phụ nữ nghèo dân tộc thiểu số), báo đài cần đưa tin rộng rãi, giải thích dễ hiểu để phụ nữ biết và tiếp cận.

Truyền thông có thể tạo diễn đàn đối thoại giữa những nhà hoạch định chính sách với đối tượng thụ hưởng - ở đây là phụ nữ. Thông qua phỏng vấn, phóng sự, tiếng nói của nữ lao động tự do về mong muốn an sinh của họ được lắng nghe và chuyển tải đến nhà quản lý. Điều này giúp chính sách an sinh tương lai sát thực tiễn hơn và mang tính nhân văn, bình đẳng hơn. Tóm lại, truyền thông vừa là người phá băng định kiến giới, vừa là cầu nối đưa chính sách đến phụ nữ và phản hồi ý kiến của họ về cho hệ thống. Phát huy vai trò này sẽ góp phần xây dựng môi trường xã hội tôn trọng bình đẳng giới, ủng hộ các chính sách an sinh tiến bộ và khuyến khích phụ nữ tự tin vươn lên.

Xin cảm ơn TS. Nguyễn Thị Tuyết Minh!