Từ ngõ chợ đến sân khấu lớn: Hành trình hồi sinh của tiếng Xẩm

(Sóng trẻ) - Giữa nhịp sống hiện đại của Hà Nội, tiếng nhị, phách tre và giọng Xẩm mộc mạc vẫn vang lên giữa phố. Nhóm Xẩm Hà Thành đang thổi sức sống mới vào làn điệu dân gian xưa, đưa tiếng hát từ ngõ chợ bước lên sân khấu lớn, để Xẩm tiếp tục hiện diện trong đời sống hôm nay.

Giữa guồng quay hiện đại của cuộc sống đô thị, có những người trẻ vẫn lặng lẽ tìm về với âm thanh dân gian để nối dài mạch chảy văn hóa truyền thống. Bằng tình yêu với di sản dân gian, nhiều nghệ sĩ đang góp phần “đánh thức” những làn điệu xẩm cổ, đưa âm sắc xưa hòa cùng hơi thở hiện đại, để tiếng xẩm tiếp tục ngân vang trong đời sống hôm nay.

Nghệ thuật hát Xẩm là dòng nhạc dân ca phổ biến ở đồng bằng Bắc Bộ và trung du miền núi phía Bắc. Theo các tài liệu nghiên cứu, hát Xẩm ra đời khoảng thế kỷ 14-15 (xấp xỉ những năm 1500-1600), ban đầu được gọi là hát rong, hát dạo của người nghèo và người mù. Qua thời gian, nghệ thuật hát Xẩm vẫn được gìn giữ, trở thành ký ức văn hóa quý báu của dân tộc.

Những người khởi xướng

Được thành lập vào năm 2009 bởi nghệ sĩ hát xẩm Mai Tuyết Hoa và nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Quang Long, nhóm Xẩm Hà thành được xem là một trong những tập thể tiên phong khôi phục, nghiên cứu và quảng bá nghệ thuật hát Xẩm đến gần hơn với công chúng. Trong nhiều năm, đội ngũ của nhóm đã miệt mài phục dựng các làn điệu cổ từng thất truyền như “Xẩm anh Khóa”, “Xẩm Cái trống cơm”, “Xẩm phồn huê”, “Quyết chí tu thân”, “Mục hạ vô nhân”… 

Nhà nghiên cứu, nhạc sĩ Nguyễn Quang Long chia sẻ rằng: “Có lẽ nếu chỉ được chọn một nghề, một đam mê để theo đuổi, tôi cũng sẽ chọn Xẩm”. Anh xuất thân từ Kinh Bắc, học thanh nhạc và lý luận âm nhạc tại Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, và chính từ trò chuyện với nghệ nhân Hà Thị Cầu, nghe bà hát và kể chuyện đời, anh cảm nhận được cái “hồn” của Xẩm, cái mạch tình cảm, cái xót xa và cái dí dỏm riêng biệt.

Với mong muốn gìn giữ nét nghệ thuật dân gian này, Xẩm Hà thành luôn nỗ lực hát xẩm sống để khán giả có thể thưởng thức những làn điệu xẩm cổ như những năm về trước. Những năm đầu khi thành lập, nhóm bắt đầu bằng những buổi biểu diễn định kì cuối tuần miễn phí tại khu vực Tượng đài Vua Lê, trên phố đi bộ Hồ Gươm, như một món quà văn hóa dành cho người dân và du khách.

Hành trình lan tỏa

Nhóm Xẩm Hà Thành không đơn thuần “đóng khung” trong khung cảnh truyền thống, mà còn thực hiện các dự án sáng tạo nhằm làm mới loại hình hát Xẩm, khiến nó chạm đến khán giả trẻ, đó là ý đồ mà nhóm luôn theo đuổi. Trong bối cảnh đại dịch COVID-19, nhóm sáng tác bài “Tiêu diệt Corona” dựa trên điệu “xẩm sai”, kết hợp tiết tấu nhã nhạc cung đình Huế, hề chèo và rap , bài được đón nhận tích cực và thu hút hàng chục nghìn lượt xem. 

Các sản phẩm của nhóm đều được đầu tư bài bản dưới dạng video ca nhạc và phát hành trực tuyến trên các nền tảng số như Spotify, Apple Music, Zing MP3, YouTube… Nhạc sĩ Nguyễn Quang Long chia sẻ rằng: “Dù là nghệ thuật nào thì cũng không thể sống được nếu không tiếp tục khơi nguồn dòng chảy để nó phù hợp với nhu cầu mang tính thời đại”. Điều đó lý giải vì sao nhóm đã thực hiện các MV, kết hợp điệu Xẩm với rap, beatbox, EDM và biểu diễn tại quốc tế.

Dù nhóm phải tự chịu kinh phí sản xuất, nhưng các thành viên vẫn gắn bó bởi niềm say mê dành cho Xẩm ,  loại âm nhạc dung dị mà giàu cảm xúc, gắn liền với cội nguồn dân tộc. 

Không dừng lại ở trong nước, nhóm còn biểu diễn ở nước ngoài như Pháp, Đức, và thông qua các không gian giao lưu văn hóa, liên hoan nghệ thuật dân gian. Nhờ đó, nghệ thuật hát Xẩm vốn từng gắn với hình ảnh người hát rong giữa chợ quê, bến tàu nay đã bước lên sân khấu chuyên nghiệp, trở thành cầu nối văn hóa giữa quá khứ và hiện tại, giữa Việt Nam và bạn bè quốc tế.

Sau hơn một thập kỷ từ khi Nhóm Xẩm Hà Thành được thành lập, những làn điệu xẩm, vốn tưởng sẽ chỉ còn trong ký ức, nay đã bắt đầu ngân vang mạnh mẽ hơn. Hàng loạt câu lạc bộ và nhóm trẻ về xẩm tại các địa phương như Ninh Bình, Hải Phòng,... đã xuất hiện, đưa cổ điệu này xuống nhiều sân khấu mới và nhiều khán giả mới. 

Nhạc sĩ Nguyễn Quang Long nhận định rằng, khi thế hệ kế tiếp bắt đầu yêu thích Xẩm, trách nhiệm của những người đi trước càng lớn hơn để giữ lấy chất mộc mạc, tính kể chuyện và hơi thở dân gian trong nhịp sống hiện đại. Những thử nghiệm như xẩm kết hợp rap, EDM hay lời ca về giao thông, sức khỏe cộng đồng… không làm mất đi hồn xẩm, mà ngược lại, mở ra con đường để nó tiếp tục sống trong đời sống đô thị, trong tâm thức của giới trẻ và trong hành trình kết nối truyền thống với hiện đại.