Giữ lửa ca trù trong dòng chảy của thời đại

(Sóng trẻ) - Với biến thiên của lịch sử, từng có thời điểm ca trù đối mặt với nguy cơ mai một, bị quên lãng. Tuy nhiên, sau 16 năm từ khi được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể, loại hình nghệ thuật truyền thống này đang hồi sinh mạnh mẽ.

Ca trù xuất hiện từ thời Lý. Đến thế kỷ XIX, ca trù phát triển rực rỡ, đạt đến trình độ hoàn thiện về cả âm luật lẫn ca từ. Cho  đến những năm đầu thế kỷ XX, xã hội thực dân phong kiến khiến cho nghệ thuật ca trù vốn có không gian sinh hoạt đặc biệt nay rơi vào khó khăn về nhiều mặt.

Giai đoạn 1945–1975, do ảnh hưởng của hai cuộc kháng chiến, ca trù gần như vắng bóng trong đời sống văn hóa nghệ thuật miền Bắc. Tuy nhiên, nó không hoàn toàn biến mất. Trong những mái nhà nhỏ, tiếng đàn nhịp phách vẫn thỉnh thoảng vang lên qua đôi tay của các nghệ nhân. Họ âm thầm tụ họp, cùng nhau cất lên những giai điệu cổ truyền và cả những bài hát ngợi ca đất nước, anh hùng dân tộc như một cách để giữ lửa cho nghề, cho ký ức nghệ thuật không bị lãng quên.

Yêu cầu đối với ca nữ

Ca trù có lối hát phong phú và đa dạng. Bài hát chủ yếu là các tác phẩm thuộc những thể thơ văn tiêu biểu của người Việt nhưng phổ biến nhất vẫn là “hát nói” - thể văn vần tự do, phóng khoáng, có tính văn học cao. Bên cạnh đó, tiết tấu và nhịp phách của ca trù rất phức tạp, đòi hỏi người thể hiện không chỉ hát đúng lời ca, làm rõ thanh điệu tiếng Việt, mà còn phải “ra hơi ca trù”, thể hiện được kỹ thuật thanh nhạc đặc trưng của loại hình này.

Người diễn xướng phải có thanh sắc vẹn toàn, được đào tạo công phu, vừa hát vừa gõ nhịp phách, kĩ thuật hát rất tinh tế, điêu luyện, nắn nót, trau chuốt từng câu, từng lời, hình thành nên một tiêu chuẩn cao so với nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống khác. Kế tiếp là nhạc công, thường gọi là kép đàn. Người này chơi đàn đáy luyến láy, nhặt khoan, lúc thánh thót, lúc ngân nga rất hòa nhịp với giọng hát của ca nương. Một phần không thể thiếu khác đó là người nghe với bây giờ được gọi là công chúng.

PGS.TS Đặng Hoành Loan, Nguyên Phó Viện trưởng Viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam cho biết: "Về trang phục, sẽ có tiến triển theo thời gian và không gian, như khi hát trong cung đình phải mặc phục trang của nữ nhạc như áo năm thân trong gấm ngoài the là loại áo sang trọng, ở vùng quê thì mặc áo yếm còn khi hát ở phố thị thì người ta bắt đầu mặc áo dài mới. Thế tức là trang phục ca trù đi song hành, phù hợp với các không gian văn hoá của cuộc sống, không có những bắt buộc rằng phải thế này, rằng phải thế kia đấy là một trong những điều tạo nên sự tuyệt vời cho nghệ thuật ca trù".

Các ca nương ngày nay khi hát mặc trang phục lịch lãm, đoan trang nhưng phải dựa theo không gian biểu diễn. Người hát cũng không được tự tiện nhận tiền thưởng của khách. Họ chinh phục người nghe bằng âm thanh, nhả chữ buông lời, hút hồn khách bằng nghệ thuật thanh nhạc chứ quyết không thể hiện các kiểu hành động tầm thường dung tục.

Chuyển mình trong đời sống

Nếu trước đây, ca trù còn xa lạ với cộng đồng thì hiện nay, ngày càng nhiều người trẻ yêu mến, gắn bó với loại hình nghệ thuật này. Bất kỳ câu lạc bộ ca trù nào cũng có người trẻ tham gia nhưng cũng có những thách thức khi lượng khán giả quan tâm, yêu thích hát ca trù tuy có tăng lên, song hát ca trù vẫn tiếp tục phải chịu ảnh hưởng của nền âm nhạc hiện đại, văn hóa du nhập từ nước ngoài. 

Vượt qua những trở ngại đó, tùy vào điều kiện và khả năng của các địa phương, các giáo phường, câu lạc bộ đều chung tay cùng Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội góp phần bảo tồn hát ca trù với những biện pháp bảo vệ khác nhau.

Theo chân phóng viên đến với một trong những không gian sinh hoạt cũng như truyền dạy ca trù đối với lớp trẻ, nhà hát ca trù Bích Câu theo thời gian vẫn gắn bó mật thiết với việc giữ gìn nét đẹp văn hoá truyền thống. Vào thời điểm mỗi cuối tuần, tiếng hát lại cất lên tại Bích Câu Đạo Quán trong lớp giảng dạy ca trù miễn phí.

Nghệ nhân ưu tú Vân Mai, chủ nhiệm câu lạc bộ Ca trù Bích Câu kể lại: "Khi đã được công nhận là Nghệ nhân ưu tú, tôi có mở lớp dạy miễn phí cho các bạn từ năm 2008. Đến nay, số lượng các bạn trẻ tham gia nhiều nhưng lại giảm dần theo thời gian. Mục đích ban đầu của các em là học cho biết, nhưng hầu hết đều kêu khó, rồi bỏ cuộc. Tôi nghĩ, đó là vì các em chưa thực sự yêu thích loại hình nghệ thuật này”.

Trong tất cả các loại hình âm nhạc dân tộc, kỹ thuật hát của ca trù được đánh giá là phức tạp nhất. Người hát không chỉ cần có giọng tốt mà còn phải biết ém hơi, nhả chữ đúng cách. Mỗi lần ém một hơi để nhả ra một chữ sẽ tạo thành "hột" – đây chính là điểm cốt lõi làm nên hồn cốt ca trù. Việc nảy hột đòi hỏi kỹ thuật cao và sự rèn luyện bền bỉ mới tạo nên được hơi chắc, tiếng vang. 

Nghệ nhân ưu tú Vân Mai chia sẻ: "Trong ngôn ngữ nghệ thuật, ‘hột’ có thể hiểu gần giống như ‘luyến’ trong các loại hình khác. Tuy nhiên, ca trù không luyến theo kiểu mượt mà như hát chèo, mà có một phong cách riêng rất đặc trưng, tạo nên cá tính và chiều sâu của loại hình nghệ thuật này”.

Nhờ sự phát triển của các phương tiện truyền thông, mọi người dễ dàng tiếp cận ca trù hơn bằng cách tự học qua băng đĩa của các nghệ nhân đi trước. Đây cũng là cách để rút ngắn thời gian học. Nhưng, để có những người biểu diễn thực sự xuất sắc đòi hỏi cả một quá trình khổ luyện trong nhiều năm.

"Con người hiện đại có trách nhiệm rất lớn, vừa bảo tồn, vừa lưu giữ, vừa phát huy và vừa phát triển. Đây là cách tốt nhất mà chúng ta không bị hạn hẹp trong tư duy của mỗi một con người và mọi người hãy chấp nhận với nhau rằng, dòng chảy của cuộc đời giống như một dòng sông không bao giờ dừng lại. Vì vậy, nghệ thuật cổ truyền nằm trong đời hiện đại sẽ chuyển đổi theo đời sống xã hội", PGS.TS Đặng Hoành Loan khẳng định.

Với di sản ca trù, Hà Nội luôn dành sự quan tâm đặc biệt đến công tác gìn giữ và phát huy giá trị di sản quý báu này, đặc biệt chú trọng đến việc truyền dạy cho thế hệ trẻ. Hàng năm, chính quyền đều tổ chức các lớp truyền dạy nghệ thuật trình diễn ca trù cho các câu lạc bộ, đồng thời xây dựng cơ chế hỗ trợ phù hợp nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các CLB trong quá trình tuyên truyền, giảng dạy và tham gia biểu diễn tại các sự kiện văn hóa do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng như thành phố Hà Nội tổ chức.

Trong những năm tới, thành phố Hà Nội sẽ tiếp tục triển khai các hoạt động bảo tồn nghệ thuật hát ca trù, xác định đây là một quá trình lâu dài, cần sự kiên trì và thực hiện theo lộ trình cụ thể. Thành phố định hướng giới thiệu, quảng bá nghệ thuật trình diễn ca trù tại các điểm di tích, lồng ghép vào nội dung các tour du lịch văn hóa, đồng thời tăng cường phổ biến thông tin về nguy cơ mai một của loại hình nghệ thuật này trên các phương tiện thông tin đại chúng, nhằm nâng cao nhận thức và ý thức bảo tồn trong cộng đồng.

Bên cạnh sự hỗ trợ của thành phố, nhiều địa phương có câu lạc bộ ca trù đã chủ động bố trí địa điểm, chuẩn bị trang phục và hỗ trợ kinh phí để tổ chức các lớp dạy hát cho thanh thiếu niên.

Để thế hệ trẻ có thể gắn bó lâu dài với ca trù, ngoài sự đam mê và nhiệt huyết từ chính các học viên, cũng cần sự đồng hành, khích lệ từ chính quyền địa phương cũng như từ các cá nhân và tổ chức yêu mến, tâm huyết với nghệ thuật truyền thống này là điều cần thiết.