Giữ ‘gốc’ sơn mài Hạ Thái là giữ lấy ‘hồn’ của làng nghề

(Sóng trẻ) - Làng nghề sơn mài Hạ Thái (Thường Tín, Hà Nội) đã có tuổi đời hàng trăm năm, nổi tiếng với những sản phẩm tinh xảo. Nhưng trong cơn lốc của thị trường, việc giữ gìn kỹ thuật sơn mài truyền thống đang là một thách thức lớn.

Để tìm hiểu về kỹ thuật truyền thống này, chúng tôi đã tìm đến cửa hàng sơn mài của nghệ nhân Vũ Huy Mến - một người con quê Nam Định nhưng đã nặng lòng với sơn mài Hạ Thái hơn 40 năm, tại làng Hạ Thái (Hà Nội). Gặp nghệ nhân Vũ Huy Mến trong xưởng sản xuất của gia đình, chúng tôi cảm nhận được không khí làm việc nghiêm túc. Mùi sơn ta đặc trưng lan tỏa, những người thợ cặm cụi với từng công đoạn. Ông Mến, dù bận rộn, vẫn dành thời gian chia sẻ về "nghiệp" mà ông đã chọn.

PV: Thưa nghệ nhân Vũ Huy Mến, là người đã có hơn 50 năm tuổi nghề với sơn mài, điều ông trăn trở nhất về làng nghề sơn mài Hạ Thái hiện nay là gì?

Nghệ nhân Vũ Huy Mến: Sự phát triển của làng nghề là tín hiệu đáng mừng, nhưng bên cạnh đó là những nỗi lo không nhỏ. Điều khiến tôi đau đáu nhất chính là nguy cơ mai một của kỹ thuật sơn mài truyền thống.

Hiện nay, vì chạy theo lợi nhuận trước mắt, nhiều cơ sở đã lạm dụng sơn công nghiệp, hóa chất để thay thế cho sơn ta và các nguyên liệu cổ. Họ "đốt cháy giai đoạn" để làm ra những sản phẩm giá rẻ, bắt mắt. Những sản phẩm đó tuy bóng bẩy ban đầu nhưng không có chiều sâu, không có "hồn" và độ bền. Về lâu dài, điều này bào mòn và ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín của sơn mài Hạ Thái chân chính.

PV: Ông vừa nhắc đến cái "hồn" của sản phẩm. Vậy theo ông, cái "gốc" của sơn mài Hạ Thái mà chúng ta cần "giữ" nằm ở đâu?

Nghệ nhân Vũ Huy Mến: Cái "gốc" của sơn mài Hạ Thái chính là sự công phu, tỉ mỉ và lòng kiên nhẫn. Nhưng nhiều người không biết rằng làm sơn mài không chỉ là tạo ra sản phẩm một cách thủ công, mà chính những người thợ phải hiểu sâu về vật liệu. Họ phải "thuần phục" được sơn ta, phải hiểu đặc tính của nó, phải biết nhìn trời, nhìn thời tiết, độ ẩm (độ nồm) thế nào để ủ sơn, để mài, để phơi cho đúng.

Và dĩ nhiên, cái "gốc" ấy nằm ở "máu" của sơn mài, chính là sơn ta truyền thống. Nó cho sản phẩm độ bền vượt thời gian, càng dùng càng bóng đẹp và có chiều sâu tinh tế. Cái "gốc" ấy cũng là quy trình kỹ thuật nghiêm ngặt mà cha ông để lại. Một tác phẩm sơn mài đúng nghĩa phải trải qua hàng chục công đoạn phức tạp, từ ủ ướp, mài giũa đến đánh bóng... có khi mất hàng tháng trời. Cái hồn của tác phẩm được sinh ra từ chính mồ hôi, công sức, tri thức và tình yêu của người thợ. Đó là giá trị mà sơn công nghiệp không bao giờ có thể so sánh được.

PV: Sơn mài truyền thống dường như thường khắc họa chủ đề về văn hóa dân gian hay làng quê Việt Nam. Phải chăng chính sự kết hợp này đã tạo nên giá trị đặc biệt, khiến tranh sơn mài thường được lựa chọn để trưng bày tại những không gian trang trọng, thưa ông?

Nghệ nhân Vũ Huy Mến: Bản chất của sơn ta là gam màu trầm, ấm, sâu (như màu cánh gián, then, son...). Nó đặc biệt phù hợp để thể hiện cái hồn của làng quê Việt, của văn hóa dân gian. Nó tạo ra một chiều sâu, một không khí ấm áp, 'chất' văn hóa rất Việt Nam mà các loại sơn công nghiệp rực rỡ, sáng chói không thể nào bì kịp.

Chính vì 'chất' văn hóa đó, tranh sơn mài truyền thống luôn được trân trọng. Nó không chỉ là một bức tranh, mà còn là biểu trưng cho văn hóa, cho cội nguồn. Vì vậy, các tác phẩm sơn mài thường được ưu tiên lựa chọn để trưng bày tại các văn phòng, tòa nhà chính phủ là để thể hiện sự trân trọng văn hóa dân tộc.

Khi các bạn trẻ tới đây, tôi thường giới thiệu  bức tranh sơn mài về tòa nhà 'Hàm Cá Mập' mấy chục năm về trước. Giới trẻ bây giờ có thể chỉ biết đến công trình mới, trước khi nó bị phá đi, và những thế hệ sau này nữa sẽ chỉ biết đến hình ảnh mới của Hàm Cá Mập như hiện nay. Nhưng với tôi, bức tranh này không chỉ lưu giữ lại hình ảnh của một Hà Nội xưa mà khi được thể hiện bằng sơn mài, nó tái hiện cả một không khí, một lịch sử. Người xem nhìn vào sẽ thấy một Hà Nội rất khác so với hình ảnh hiện đại, ồn ào bây giờ. Đó chính là sức mạnh của sơn mài.

PV: Được biết ông không phải người gốc Hạ Thái. Điều gì đã níu chân một người con Nam Định với con đường "giữ gốc" đầy vất vả này?

Nghệ nhân Vũ Huy Mến: Tuy quê gốc ở Nam Định, nhưng tôi đã đến Hạ Thái học nghề từ những năm 1980 và coi đây là quê hương thứ hai của mình. Chính cái mùi sơn ta đặc trưng và sự tinh xảo của kỹ thuật cổ đã chinh phục tôi.

Khi nhìn những tác phẩm của các thế hệ nghệ nhân đi trước, tôi tự thấy mình có trách nhiệm phải kế thừa, gìn giữ cái 'chất' riêng này. Đó là cái 'nghiệp' tôi đã chọn. Niềm tự hào khi hoàn thiện một tác phẩm theo đúng lối cổ, nhìn nó bóng sâu, sang trọng, là niềm vui tinh thần lớn lao, không thể đong đếm bằng vật chất.

PV: Khi tìm hiểu, chúng tôi được biết sơn mài truyền thống, đặc biệt là sơn ta, có vai trò rất quan trọng trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng của người Việt xưa. Ông có thể chia sẻ thêm về khía cạnh này không?

Nghệ nhân Vũ Huy Mến: Đây một khía cạnh rất quan trọng, vì nó chính là cội rễ sâu xa của nghề sơn mài. Trong văn hóa Việt, sơn ta là vật liệu 'thiêng' vì độ bền gần như vĩnh cửu. Cha ông ta đã dùng sơn ta để tạc tượng Phật, làm đồ thờ tự, hoành phi, câu đối... trong các công trình tín ngưỡng.

Những vật phẩm này phải trường tồn với thời gian, có khi hàng trăm năm không hỏng. Đó là những thứ dùng cho thế giới tâm linh, dâng lên Phật, Thánh, tổ tiên, đòi hỏi người thợ phải làm bằng vật liệu tốt nhất và bằng cả cái tâm thành kính. Giá trị của sơn mài truyền thống gắn liền với đời sống tâm linh là vì vậy. Ngày nay, việc lạm dụng sơn công nghiệp làm đồ thờ tự... đã làm mất đi chính cái 'tâm' và sự 'thiêng liêng' cốt lõi đó.

PV: Ông trăn trở về việc mai một kỹ thuật, vậy thực tế việc truyền nghề ở Hạ Thái đang diễn ra như thế nào? Làng nghề Hạ Thái có những lớp học tập trung cho thế hệ trẻ, thưa ông?

Nghệ nhân Vũ Huy Mến: Đó cũng chính là nỗi trăn trở lớn nhất của tôi. Thực tế, làng nghề chưa có một trung tâm hay lớp dạy nghề tập trung, bài bản nào cho con em trong làng. Trước đây, tôi có thời gian làm giảng viên tại trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội,  tôi thường trao đổi với các bạn sinh viên về kỹ thuật cổ và cái 'gốc' của Hạ Thái trong quá trình giảng dạy.

Hiện nay, con đường truyền nghề chủ yếu là tại xưởng của gia đình tôi cho những người có tâm huyết với nghề sơn mài truyền thống. Chúng tôi "cầm tay chỉ việc" cho bất kỳ ai thực sự muốn học. Đây là hình thức truyền nghề truyền thống, đòi hỏi người học phải thật sự kiên nhẫn và đam mê. Dù vậy, tôi vẫn luôn mong mỏi một ngày nào đó, Hạ Thái có thể phát triển và thu hút được nhiều lớp trẻ tìm hiểu, để cái 'gốc' của nghề không bị thất truyền.

PV: Nhiều người lo ngại "giữ gốc" sẽ đồng nghĩa với bảo thủ",khiến sản phẩm khó tiếp cận thị trường hiện đại. Ông nghĩ sao về việc đổi mới, sáng tạo trong sơn mài?

Nghệ nhân Vũ Huy Mến: Tôi khẳng định 'giữ gốc' không hề mâu thuẫn với đổi mới. Tôi luôn khuyến khích lớp trẻ phải sáng tạo! Chúng ta giữ là giữ kỹ thuật cốt lõi, giữ chất liệu truyền thống. Còn mẫu mã, hoa văn, và tính ứng dụng thì phải liên tục cập nhật cho phù hợp với đời sống đương đại.

Chúng ta hoàn toàn có thể tạo ra những sản phẩm vừa hiện đại, vừa tinh tế, sang trọng, mà vẫn giữ trọn được cái "chất" và độ bền của sơn mài truyền thống. Đổi mới trên nền tảng truyền thống, đó mới chính là sự phát triển bền vững.

PV: Xin cảm ơn nghệ nhân về cuộc trò chuyện ý nghĩa này. Chúc ông thật nhiều sức khỏe để tiếp tục truyền lửa cho thế hệ sau!