Kiến trúc độc đáo của Chùa Một Cột - Biểu tượng văn hóa, lịch sử Thăng Long - Hà Nội

(Sóng trẻ) - Chùa Một Cột thuộc cụm di tích chùa Diên Hựu, phố Chùa Một Cột, quận Ba Đình. Nơi đây nổi tiếng với lối kiến trúc độc đáo, là di sản văn hóa tâm - linh quan trọng của Việt Nam.  

Chùa Một Cột qua các giai đoạn lịch sử

Chùa Một Cột có tên gọi ban đầu là Liên Hoa Đài. Đây là công trình nổi tiếng, là biểu tượng cho kiến trúc độc đáo của Thăng Long - Hà Nội.

Theo nghiên cứu của các nhà sử học trong cuốn “Hà Nội - di tích lịch sử và danh thắng” thì tại vị trí chùa Một Cột ngày nay, vào năm Hàm Thống thứ nhất thời Đường, có một ngôi lầu ngọc. Lầu được dựng trên cột đá, nằm chính giữa một hồ nước vuông. Phía trong có đền thờ đức Phật Bà Quan Âm. 

Vua Lý Thái Tông thường đến đây cầu nguyện, sau đó liền có hoàng tử nối dõi. Để ghi nhớ công ơn, ân đức lớn lao của Quan Âm, nhà vua cho tu sửa nơi đây thành chùa. Vì vậy, nơi đây được gọi là Liên Hoa Đài - mang ý nghĩa là toà sen của Quán Thế Âm Bồ Tát. 

Mùa đông tháng mười (âm lịch) năm Kỷ Sửu 1049, vua khởi công xây dựng thêm một ngôi chùa, cách Liên Hoa Đài 10m về phía Tây Nam. Ông đặt tên cả quần thể chùa này là Diên Hựu tự - ngôi chùa "Phúc lành dài lâu". 

Chùa Một Cột đã có nhiều lần tu sửa qua các triều đại: triều Trần, Hậu Lê và triều Nguyễn. Năm 1954, quân đội viễn chinh Pháp đã đặt mìn để phá chùa trước khi rút khỏi Hà Nội. Đến năm 1955, Nhà nước đã cho tái dựng lại chùa theo bản thiết kế của kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng. 

Kiến trúc đặc biệt được xác lập kỷ lục

Theo nghiên cứu của Tiến sĩ Trần Trọng Dương trong năm 2013: "toàn bộ chùa Diên Hựu được thiết kế theo đồ hình mandala mô phỏng một tiểu vũ trụ trong thế giới quan Phật giáo. Trong đó, Liên Hoa Đài ở chùa Diên Hựu là một "bông sen nghệ thuật khổng lồ" (chữ dùng của Chu Quang Trứ).

Trong bài nghiên cứu năm 1999, nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ cung cấp những minh chứng cho luận điểm: “lối kiến trúc một cột tương đồng với kiến trúc từng tồn tại trên cột đá chùa Dạm”. 

Một số nhà nghiên cứu khác lại cho rằng, lối kiến trúc một cột có từ trước triều Lý. Ngôi chùa Nhất Trụ (Hoa Lư, Ninh Bình) là nơi con gái vua Đinh Tiên Hoàng tu hành, có một cây cột đá cao, tám cạnh, khắc bài kinh Lăng Nghiêm, đề niên hiệu thời Lê Hoàn (981-1005). Phía trên cột là tòa sen chạm. 

Ngoài ra, Điện Linh Quang ở Thăng Long được xây năm Long Thụy Thái Bình thứ năm đời Lý Thánh Tông (1058) cũng có lối kiến trúc tương tự. Phía trước điện dựng lầu chuông, một cột tám cạnh hình bông sen. 

Hiện nay, chùa Một Cột gồm đài Liên Hoa có dạng hình vuông, mỗi cạnh dài 3m, mái cong uyển chuyển, được dựng trên một cột đá cao 4m (chưa tính phần chìm dưới đất), đường kính 1,2m. Cột đá được ghép từ hai khối chồng khít lên nhau tạo thành một trụ vững chắc. Phía trên cột là hệ thống đòn gỗ lim đen chịu lực, làm giá đỡ cho toàn bộ đài. 

Đài Liên Hoa được lợp ngói, bốn góc mái uốn cong mềm mại, phía trên trang trí “Lưỡng long chầu nguyệt”. Theo quan niệm của Việt Nam, rồng là linh vật tượng trưng cho uy nghiêm và sức mạnh. Hình tượng “Lưỡng long chầu nguyệt” xuất hiện trên mái các đình, đền, chùa không chỉ thể hiện sức mạnh linh thiêng mà còn hàm chứa giá trị văn hoá sâu sắc, phản ánh trí tuệ và khát vọng của con người trong nền văn minh xa xưa. 

Hiện nay, dù không còn những cánh sen trên cột đá như được ghi trên bia thời Lý, song ngôi chùa vẫn giữ nét kiến trúc độc đáo, với dáng vẻ như một bông sen vươn mình lên khỏi mặt nước.

Bên cạnh chùa Một Cột hiện nay còn có một ngôi chùa với cổng tam quan, treo bức hoành phi khắc ba chữ “Diên Hựu tự”. Nguyên là công trình được xây dựng lần đầu vào năm 1049, để mở rộng quy mô của chùa Một Cột cho phục vụ việc thờ cúng, tụng kinh và sinh hoạt của các tăng ni trong quần thể chùa Diên Hựu trước đây. 

Cụm di tích chùa Diên Hựu với chùa Một Cột đã được xếp hạng là Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia năm 1962. Ngày 4/5/2006, Tổ chức Kỷ lục Việt Nam công nhận chùa là “Kỷ lục Việt Nam”. Ngày 10/10/2012 tại Faridabad (Ấn Độ), chùa chính thức xác lập danh hiệu “Ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất” do Tổ chức Kỷ lục châu Á vinh danh. 

Kiến trúc chùa Một Cột là sự hòa quyện tinh tế giữa truyền thống và hiện đại. Biểu trưng cho hình ảnh bông sen nở rộ, cấu trúc chùa thể hiện của sự thanh nhã. Chùa được đặt trên một cột trụ duy nhất, thể hiện trí tuệ và sức mạnh. Sự kết hợp hài hòa ấy không chỉ thể hiện óc sáng tạo trong thiết kế Phật giáo mà còn gửi gắm ý nghĩa biểu tượng sâu sắc về tâm hồn, bản sắc và khát vọng vươn lên của người Việt, làm nên giá trị văn hóa đặc trưng của Thủ đô Hà Nội.