Bàn tay giữ hồn Việt trong tranh tre Xuân Lai

(Sóng trẻ) - Từ những cây tre mộc mạc, nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Kỷ, với nỗi trăn trở giữ gìn nghề truyền thống quê hương đã sáng tạo nên những bức tranh họa hình độc đáo trên chất liệu tre, mang đậm dấu ấn văn hóa Việt. 

Đau đáu một đời với cây tre làng 

Nằm cách Hà Nội khoảng 35km, nép mình bên dòng sông Đuống, làng Xuân Lai từ bao đời nay vẫn gắn bó mật thiết với cây tre, cây trúc. Đây cũng là nơi nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Kỷ (50 tuổi), người con của huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh đã “cùng ăn, cùng ở” với tre ngay từ thuở nhỏ.

Năm 1996, rời quân ngũ trở về quê hương, ông Kỷ mang theo nỗi trăn trở về con đường phát triển cho cây tre làng mình. Xuân Lai vốn là xã thuần nông, nơi nghề tre đã có lịch sử hơn 200 năm nhưng sản phẩm chủ yếu chỉ tiêu thụ trong nước. Đồ tre vẫn thường bị “đóng khung” là những vật dụng giản dị, độ bền không cao, phù hợp với không gian nông thôn như bàn ghế, giường tủ,... và chưa được nhìn nhận như những sản phẩm có thể bước vào không gian sang trọng hay thị trường quốc tế.

Thấu hiểu hơn ai hết những vất vả của nghề, ông Kỷ nắm rõ từng công đoạn làm ra một sản phẩm tre đạt chuẩn. Tùy loại đồ mà người thợ phải chọn cây tre phù hợp về kích thước và độ tuổi để đảm bảo độ bền. Tre sau khi chặt sẽ được ngâm bùn ao khoảng bốn tháng rồi vớt lên, làm sạch và đưa vào lò đất hun khói từ 4 đến 10 ngày đêm. Nhờ quy trình này, tre trở nên nhẹ, bền chắc, chống mốc mọt và giữ màu tự nhiên trong nhiều năm.

Chính tình yêu với nghề cùng mong muốn tìm lối đi mới cho cây tre quê hương đã thôi thúc nghệ nhân Nguyễn Văn Kỷ không chỉ tiếp nối mà còn đổi mới nghề truyền thống. Và từ vùng đất Bắc Ninh - nơi lưu giữ nhiều trầm tích văn hóa, ông đã lựa chọn một hướng đi táo bạo nhưng giàu bản sắc: kết hợp tre hun khói Xuân Lai với dòng tranh dân gian Đông Hồ, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật độc đáo mang đậm hồn Việt.

Không để “tắt lửa” làng nghề 

Dẫu vậy, nghề làm tre, trúc ở Xuân Lai cũng không tránh khỏi những thăng trầm của thời cuộc. Số hộ duy trì nghề ngày càng giảm, hiện chỉ còn khoảng 50 trên tổng số 250 hộ. Nguyên nhân là do thị trường sụt giảm, sản phẩm tre trúc khó cạnh tranh về giá cả, độ bền và tính thẩm mỹ so với các vật liệu mới. Đơn hàng từ các nhà hàng, cơ sở du lịch làm nội thất giảm rõ rệt. Bên cạnh đó, vì quy trình sản xuất gần như hoàn toàn thủ công, tốn nhiều công sức, nên hầu hết lao động địa phương không mặn mà với nghề.

Những sản phẩm truyền thống thường được sơn phủ, đánh bóng, làm mất đi sự thân thuộc, gần gũi vốn có của tre. Trước thực trạng đó, nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Kỷ đã sáng tạo ra một kỹ thuật độc đáo mà ông quả quyết trên thế giới chưa nước nào có, ở Việt Nam cũng chưa có làng nghề nào khác ngoài Xuân Lai. Kỹ thuật này là hun khói cả cây tre, áp dụng lên toàn bộ thân cây, không chỉ bề mặt.

Chia sẻ về kỹ thuật này, ông Kỷ cho biết: “Chúng tôi sử dụng rơm, rạ, lá cây để tạo khói, nhưng phải đảm bảo không có ngọn lửa vì tre, trúc rất dễ cháy. Khi tạo được khói, cả cây tre sẽ được hun để khói thấm đều, tạo ra một lớp vỏ mới”. Theo nghệ nhân Kỷ, bí quyết này giúp sản phẩm bền hơn, chống mối mọt, đồng thời mang vẻ đẹp cổ kính và tự nhiên. 

Để hoàn thành một bức tranh tre hun khói, tính từ khâu chọn tre, ngâm, hun khói, ghép mảnh, vẽ, phủ bóng đến đóng khung mất khoảng 6 - 7 tháng. Thông qua kỹ thuật hun khói cả cây, những cây tre, trúc có chiều dài vài mét đều có thể xử lý, cho ra nhiều sắc độ từ đen bóng, nâu cánh gián, nâu nhạt đến vàng, hoàn toàn tự nhiên, không cần sơn phết.

Bằng việc phối hợp tre Xuân Lai với nghệ thuật tranh Đông Hồ truyền thống, ông Kỷ đã tạo nên những sản phẩm mang nét độc đáo riêng, vừa gìn giữ giá trị văn hóa dân gian vừa đáp ứng thị hiếu của khách hàng hiện đại. Mỗi bức tranh tre có giá từ khoảng 200.000 đồng đến vài triệu đồng, tùy thuộc vào mức độ công phu trong chế tác. Nhờ sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố truyền thống và chất liệu gần gũi với thiên nhiên, xưởng của ông thu hút được nhiều đơn đặt hàng từ cả trong và ngoài nước.

Với sự sáng tạo và đôi bàn tay khéo léo, những người thợ làng nghề Xuân Lai đã biến cây tre, cây trúc bình dị thành tác phẩm nghệ thuật độc đáo, vừa giữ nghề truyền thống, vừa tạo ra giá trị kinh tế trên chính mảnh đất quê hương. Những sản phẩm tranh tre của ông Nguyễn Văn Kỷ là minh chứng sống cho tư duy đổi mới, sự bền bỉ và nhựa sống mãnh liệt của người nghệ nhân - như chính cây tre giữ hồn nghề và truyền thống cho mai sau.