Ranh giới, tính chân thực của ảnh báo chí trong kỷ nguyên AI

(Sóng trẻ) - Nhà báo Đinh Trọng Hải, Trưởng ban Ảnh của báo Quân Đội Nhân Dân chia sẻ quan điểm và những quy tắc bất di bất dịch trong sáng tạo ảnh báo chí.

Trong bối cảnh công nghệ AI đang phát triển mạnh mẽ, ông nhìn nhận thế nào về xu hướng và thách thức khi sử dụng hình ảnh do AI tạo ra trong lĩnh vực báo chí, đặc biệt là ảnh báo chí?

Trên thực tế, AI đã trở thành một trợ thủ đắc lực cho các nhà báo, các cơ quan báo chí sử dụng vào việc khai thác dữ liệu, phân tích hình ảnh, hậu kỳ hình ảnh, viết các nội dung… Với sức mạnh về tốc độ, chỉ cần một cú click chuột là khâu sáng tạo đã hoàn tất, giúp phóng viên, biên tập viên có thể tiết kiệm thời gian, nâng cao chất lượng trình bày. Tuy nhiên, chính “sức mạnh” này cũng nảy sinh những thách thức rất lớn. 

Chúng ta phải hiểu rằng bản chất của ảnh báo chí là tôn trọng sự thật. Khác với các thể loại hình ảnh khác, ảnh báo chí có giá trị ở tính trung thực trong phản ánh hiện thực. Trong khi đó, hình ảnh do AI tạo ra chỉ là sản phẩm giả lập theo câu lệnh chủ quan của người dùng, không đại diện cho sự thật và đi ngược lại nguyên tắc chân thực vốn là nền tảng của ảnh báo chí.

Vì vậy, nếu sử dụng mà không ghi chú rõ ràng, người làm báo có thể vô tình hoặc cố ý làm sai lệch sự thật, gây ra khủng hoảng niềm tin với công chúng. Bên cạnh đó, vấn đề bản quyền và đạo đức nghề nghiệp cũng trở nên phức tạp hơn, khi không thể xác định rõ ai là “tác giả thực sự” của một bức ảnh do AI tạo ra.

Ví dụ điển hình là trong cơn bão số 10 vừa qua, hình ảnh người dân vùng lũ miền Trung ngồi trên nóc nhà đã xuất hiện trên mạng xã hội và thu hút lượng tương tác rất lớn. Tuy nhiên, thực tế đó là  hình ảnh được tạo bằng AI . Đối với người có nghề, họ có thể nhận biết ngay, nhưng độc giả thì không. Việc này đã tạo nên sự lan truyền khá lớn nhưng lại làm sai lệch hoàn toàn bản chất, và đối với báo chí, đây là tin xấu, tin độc.

Ranh giới nào cho thấy sử dụng AI là sự sáng tạo hợp lý còn đâu là sự vi phạm đạo đức nghề nghiệp?

Với sự phát triển của công nghiệp 4.0 và thời đại số, chúng ta không thể từ chối việc AI được sử dụng trong báo chí nói chung, bao gồm cả lĩnh vực ảnh báo chí. Nhưng vấn đề đạo đức nghề nghiệp trực thuộc vào chính tác giả và nhà báo đó. Hơn ai hết, nhà báo là những người có trình độ chuyên môn, nắm rõ về pháp luật và đạo đức nghề nghiệp. Nếu một nhà báo tôn trọng chính mình, họ sẽ tôn trọng bạn đọc.

Ranh giới này không phải là mong manh. Khi đưa một bức ảnh mang tính chất báo chí minh họa hoặc minh chứng cho sự vật hiện tượng, chính người đưa ảnh phải mong muốn truyền tải thông tin gì đến độc giả. Nếu là một người làm báo chân chính, yêu nghề, say nghề và có tự trọng, họ sẽ không làm điều sai trái truyền tải thông điệp sai lệch cho độc giả.

Hiện nay, có những quy định hay chế tài nào cho việc sử dụng AI trong sáng tạo và chỉnh sửa ảnh báo chí không?

Hiện nay, Hội Nhà báo cũng như các cơ quan báo chí vẫn chưa có quy định hay chế tài cụ thể đối với việc chỉnh sửa ảnh bằng AI cho mục đích ảnh báo chí.

Tuy nhiên, các cuộc thi ảnh báo chí nói chung hay Giải báo chí quốc gia hiện nay đều ghi rõ trong thể lệ là “không chấp nhận ảnh đã qua chỉnh sửa Photoshop”. Ảnh báo chí luôn tôn trọng sự thật, nên đã không chấp nhận ảnh chỉnh sửa, cắt ghép làm thay đổi nội dung bằng Photoshop. Chắc chắn rằng, kể cả khi AI phát triển, các giải báo chí và ảnh báo chí thời sự sẽ không chấp nhận ảnh sử dụng AI. 

Vậy còn việc sử dụng AI trong ảnh phục chế thì sao? Tại chương trình “Tết nghĩa là hy vọng” ê kíp của Đài THVN đã phối hợp với một đơn vị làm dự án dùng AI để tái tạo ảnh những người liệt sĩ, người Mẹ Việt Nam anh hùng, nhờ vậy họ có cơ hội trở về đoàn tụ bên mái ấm gia đình… Ông nghĩ sao về điều này? 

Chúng ta không thể phủ nhận những lợi ích mà các công cụ AI mang lại cho các nhà báo trong nhiếp ảnh. Về việc sử dụng AI trong ảnh phục chế, đây là một lĩnh vực khác và có thể sử dụng được trong báo chí, nhưng trong phạm vi rất hẹp. 

Các công cụ của AI hiện nay khá tốt, và một số nhóm bạn trẻ đã ứng dụng tính năng vượt trội của AI trong việc phục chế ảnh cũ, mờ của các liệt sĩ và các bà mẹ Việt Nam anh hùng. Đây là một phần ngách nhỏ của ảnh báo chí nhưng phải đặt trong bối cảnh cụ thể.

Với ứng dụng vào phục chế ảnh, tôi cho rằng vẫn sử dụng được vì ngay từ đầu, nội dung đã nói rõ là ảnh phục chế. Điều đó có nghĩa là nó trung thực với độc giả ngay từ đầu. Việc tái tạo lại hình ảnh mờ cũ của liệt sĩ là một phần sản phẩm báo chí chấp nhận được. Tuy nhiên, nếu sử dụng tràn lan để minh họa cho một thứ khác thì hoàn toàn không chấp nhận được.

Nhà báo có lời khuyên gì cho các bạn trẻ đang học và làm báo trong thời đại công nghệ hiện nay, những người tiếp xúc và sử dụng nhiều nhất với AI?

Nếu các bạn trẻ là những người làm báo hoặc làm truyền thông trên mạng xã hội, chúng ta nên đặt việc tôn trọng sự thật lên hàng đầu, đó cũng chính là tôn trọng chính mình.

Việc ứng dụng công nghệ kỹ thuật và AI sẽ giúp nâng cao trình độ chuyên môn. Chúng ta nên dùng AI vào những mục đích khác nhau. Ví dụ, chúng ta có thể làm hẳn các bài chuyên đề về ứng dụng AI trong việc sản xuất ra những hình ảnh phi thực tế, có thể dưới dạng long form, infographic, hoặc multimedia.

Đây là một cách khai thác tốt, chia sẻ góc nhìn về AI trên báo chí. Chúng ta không nên sử dụng một bức ảnh AI giống thật đến 90% nhưng lại cố tình mập mờ, lừa dối độc giả rằng đó là một khoảnh khắc thật. Hành động đó là tự đánh mất bản thân mình.

Tôi luôn khuyên thế hệ trẻ và cả những người làm báo là cần tiếp cận đầy đủ và càng giỏi về công nghệ càng tốt. Chúng ta cần biết AI có thể làm được những gì, để rồi bản thân chúng ta có thể phân biệt được đâu là ảnh thật và đâu là ảnh do AI tạo ra. Điều này thuộc về kỹ năng mềm của từng người. 

Chúng ta cần tiếp cận công nghệ chứ không nên nghĩ nó là cái xấu mà tránh xa. Ngay cả các nền tảng mạng xã hội như Facebook cũng đã bắt đầu gợi ý về việc sản phẩm đó có sử dụng AI hay không, nhằm đảm bảo tính trung thực cho người dùng.