Làng hương Quảng Phú Cầu: Hành trình bảo tồn bản sắc văn hóa làng nghề

(Sóng trẻ) - Làng Quảng Phú Cầu (Ứng Hòa, Hà Nội) nổi tiếng với nghề làm hương truyền thống hàng trăm năm. Giữa nhịp sống hiện đại, những bó hương đỏ thắm vẫn phơi trên sân, giữ nguyên “hồn nghề” và gắn kết con người với văn hóa, tín ngưỡng Việt.

Sắc đỏ rực rỡ của những bó hương phơi kín sân, trải dài khắp lối làng đã trở thành nét đặc trưng không thể nhầm lẫn của Quảng Phú Cầu - ngôi làng hương trăm năm tuổi bên bờ sông Đáy. 

Bước đến đầu làng, mùi trầm thoảng nhẹ trong không khí, len qua hàng tre, quấn lấy mái ngói xưa, khiến người lữ khách bất giác chậm lại, như sợ làm tan đi hương thơm dịu bền ấy. Cả làng như khoác lên mình một lớp áo rực rỡ, vừa ấm áp, vừa linh thiêng.

Từ bao đời nay, thắp hương là một tập tục giản dị mà thiêng liêng trong đời sống người Việt - biểu tượng của lòng thành kính, của sự giao cảm giữa con người với tổ tiên. Trong làn khói mỏng bay lên từ nén hương ấy thấp thoáng hình bóng cha ông, nghe tiếng vọng từ quá khứ và cảm nhận hơi ấm của tình thân, của niềm tin và lòng tri ân sâu nặng.

Chính vì vậy, đối với người dân Quảng Phú Cầu, hương không chỉ là sản phẩm của lao động, mà còn là kết tinh của ký ức, của nếp sống văn hóa truyền từ đời này sang đời khác. Mỗi tăm hương, mỗi thớ bột đều chứa đựng bàn tay khéo léo, tấm lòng tận tụy và niềm tự hào của những người gìn giữ nghề cổ.

Từ tre nứa đến chân hương - hành trình của nghề trăm năm
Bước chân vào làng hương Quảng Phú Cầu, du khách dễ dàng cảm nhận nhịp lao động khẩn trương, rộn ràng của người dân. Tiếng chẻ vầu lách cách, tiếng máy se hương đều đặn hòa trong mùi hương trầm ngai ngái, tạo nên không gian đặc trưng của làng nghề trăm năm tuổi. 

Mỗi người một việc, ai nấy đều thành thạo, thuần thục - những đôi tay thoăn thoắt chẻ vầu, bó tăm, nhuộm phẩm, se hương... tạo nên bức tranh sinh động về một làng nghề vẫn đang miệt mài giữ hồn hương Việt giữa thời hiện đại.

Để làm ra một nén hương hoàn chỉnh, người thợ ở Quảng Phú Cầu phải trải qua nhiều công đoạn công phu, từ chọn nguyên liệu, làm và nhuộm chân hương, xay bột thảo mộc, se bột cho đến khi tạo ra sản phẩm cuối cùng. Mỗi bước đều đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và kinh nghiệm lâu năm của người làm nghề. 

Với một sản phẩm mang yếu tố tâm linh, được sử dụng trong hầu hết các hoạt động tín ngưỡng, những người thợ lành nghề tại Quảng Phú Cầu luôn chăm chút từng chi tiết để đảm bảo chất lượng. Tre và vầu là hai loại nguyên liệu chính được dùng làm chân hương - những vật liệu gần gũi trong đời sống nông thôn, vốn còn được tận dụng trong làm nhà, đồ gia dụng, hay sản xuất giấy. Với hương thành phẩm, hương được se qua các loại thảo mộc tự nhiên như quế, hồi, bạch đàn…, mang lại hương thơm dịu nhẹ, thuần Việt.

Trước đây, toàn bộ quy trình sản xuất được thực hiện thủ công. Tuy nhiên, ngày nay, nhằm đáp ứng nhu cầu thị trường và nâng cao chất lượng sản phẩm, người dân đã đưa máy móc vào hỗ trợ, giúp công việc nhẹ nhàng và năng suất hơn, nhưng vẫn giữ nguyên nét tinh tế của nghề truyền thống.

Theo cách làm truyền thống, đối với việc se hương, người thợ phải lăn thật nhẹ và chắc tay cho bột bám đều vào que hương. Ngày nay, với công nghệ hiện đại, các cơ sở đều đầu tư máy móc để công đoạn này nhanh hơn, năng suất tăng gấp nhiều lần. Hương sau khi se xong phải phơi đủ nắng mới không bị mốc và để được lâu. Với nguyên liệu thảo mộc, bí quyết pha trộn riêng biệt, tỉ mỉ trong từng công đoạn, hương của Quảng Phú Cầu luôn thơm lâu, bền màu, đẹp mắt. 

Không chỉ sản xuất tăm hương và các sản phẩm thủ công, làng Quảng Phú Cầu còn có nhiều cơ sở làm hương thành phẩm. Ở công đoạn se hương, thay vì sấy khô bằng máy, người dân vẫn giữ thói quen phơi hương dưới nắng. Chỉ có nắng tự nhiên mới giúp hương lưu giữ được mùi thơm thuần khiết, còn sấy máy tuy nhanh nhưng lại làm mất đi nét đặc trưng của sản phẩm truyền thống.

Công nghệ phát triển, mặc dù nhiều công đoạn đã được đơn giản hoá, tự động hoá bởi máy móc, nhưng những công đoạn hoàn thiện thủ công bắt buộc vẫn được giữ nguyên. Từ nhuộm màu, phơi nắng, se hương… tất cả đều được đôi bàn tay khéo léo của người nghệ nhân tỉ mỉ hoàn thiện. 

Nhuộm màu chín đỏ rồi phơi hương dưới nắng gắt, chính nhờ những công đoạn này mà vào những ngày nắng đẹp, Quảng Phú Cầu trở nên rực rỡ và sống động hơn bao giờ hết. Từng bó chân hương được buộc lại, đầu chụm vào nhau, chân xoè tròn như những bông hoa khổng lồ phủ kín sân nhà và các khoảng đất trống.

Hương Quảng Phú Cầu chủ yếu mang hai gam màu đỏ và vàng - biểu trưng cho may mắn và thịnh vượng trong văn hoá phương Đông. Cũng bởi vậy, làng nghề không chỉ là nơi sản xuất, mà còn trở thành điểm đến hấp dẫn du khách và nhiếp ảnh gia. 

Thích nghi với thị trường để tồn tại 

Cho đến nay, làng hương Quảng Phú Cầu không chỉ bán hàng theo cách truyền thống cho thương lái như trước kia. Các cơ sở của làng đã và đang nỗ lực nâng cao chất lượng sản phẩm, xây dựng thương hiệu riêng. Để có thể sản xuất được số lượng sản phẩm lớn đáp ứng nhu cầu xuất nhập khẩu trong nước và ngoài nước, hiện nay làng hương Quảng Phú Cầu đã có nhiều nỗ lực trong việc áp dụng máy móc công nghệ tân tiến hiện đại. 

Nhiều sản phẩm như hương vòng, hương nén,... của địa phương đã được chứng nhận OCOP 3-4 sao và được nhiều khách hàng đón nhận. Hương Quảng Phú Cầu không chỉ được người tiêu dùng Hà Nội ưa chuộng mà còn là mặt hàng quen thuộc ở nhiều thị trường khác trong và ngoài nước. 

Tại làng hương Quảng Phú Cầu, các sản phẩm kinh doanh chính có thể kể đến như chân hương, nụ trầm, hương. Sản phẩm chủ yếu bán chạy và được nhiều người quan tâm nhất là chân hương. Tùy theo nhu cầu sử dụng của khách hàng mà các loại hương sẽ được sản xuất linh hoạt. Có những khách hàng sẽ đặt hương với kích cỡ dài hơn 1m gọi là hương sào. Có những khách hàng lại thích hương dài từ 3-40cm, người Ấn Độ và những gia đình ở khu chung cư thường chuộng hương ngắn từ 20cm, đo diện tích không gian hạn hẹp. 

Theo ông Nguyễn Văn Bản, một thành viên của hợp tác xã tại làng nghề cho biết: “Số hộ dân còn gắn bó với nghề làm hương hiện nay đã giảm đáng kể so với trước đây. Nếu như khoảng mười năm trước, hầu hết các gia đình trong làng đều làm hương, thì nay chỉ còn lại một phần nhỏ”.

Theo ông Bản, nguyên nhân chủ yếu của sự suy giảm này là do nguồn nguyên liệu tự nhiên ngày càng khan hiếm, nhiều loại cây rừng dùng để sản xuất bột hương đã cạn kiệt, buộc các cơ sở phải nhập nguyên liệu từ Lào để duy trì sản xuất.

Hiện nay, trong làng vẫn còn một số ít hộ gia đình duy trì cách làm hương thủ công, chủ yếu để phục vụ khách hàng ưa chuộng sản phẩm truyền thống như tăm hương se tay hay hương trầm tự nhiên. Tuy nhiên, mô hình này nhỏ lẻ, không đủ sức cạnh tranh về quy mô và giá thành so với sản xuất công nghiệp.

Những khó khăn ấy cho thấy, để làng nghề Quảng Phú Cầu tiếp tục tồn tại và phát triển bền vững, rất cần sự đổi mới về công nghệ, chính sách hỗ trợ lao động trẻ, và hướng đi dài hơi trong xây dựng thương hiệu văn hoá.

Phát triển du lịch làng nghề 

Nhận thấy được sự thay đổi trong xu hướng tiêu dùng cũng như những thách thức khó khăn của thị trường, Quảng Phú Cầu cũng đang từng bước nỗ lực không chỉ ở lĩnh vực kinh tế mà còn trong cả lĩnh vực văn hoá, du lịch. Cụ thể hơn đó chính là việc tận dụng mô hình sản xuất kinh doanh phát triển thành điểm du lịch tại làng nghề. 

Ông Nguyễn Đình Đảm - trưởng thôn Cầu Bầu cho biết: “Làng hương Quảng Phú Cầu đã phát triển theo mô hình du lịch làng nghề từ 25/2/2023. So với những năm đầu đã có nhiều thay đổi, lượng khách ngày càng đông và đa dạng. Trung bình có những buổi sẽ tiếp đón 400-500 vị khách, tuy nhiên khách nước ngoài cụ thể là các nước như Ấn Độ, Pháp chiếm tới 80-90% và khách nội địa sẽ chiếm 10% trong tổng số. Điều này cũng cho thấy sự quan tâm đặc biệt của nước bạn tới các sản phẩm thủ công truyền thống Việt Nam”.

Tại điểm du lịch làng nghề Cầu Bầu, du khách sẽ được trải nghiệm không gian check-in, khu du lịch tham quan tại làng Hương. Với lượng du khách đổ về ngày càng đông, Quảng Phú Cầu đã có những điểm check-in phục vụ du khách tham quan và chụp ảnh. 

Hiện tại, ở đây đang có điểm check-in nổi tiếng đó là  Đình Bầu thuộc thôn Cầu Bầu. Ngoài việc chụp ảnh check-in, điểm du lịch còn có khu vực thuê các trang phục truyền thống của Việt Nam như áo dài, việt phục… để giúp khách tham quan quốc tế có những trải nghiệm chân thật nhất. 

Ngoài việc check-in, chụp ảnh, du khách còn có cơ hội trải nghiệm thực tế quy trình tạo ra một nén hương dưới sự hướng dẫn của những người thợ tại đây. Một trải nghiệm thực tế thú vị mà không phải điểm du lịch nào cũng tổ chức cho du khách tham quan.

Kết hợp cùng các bộ sở ban ngành, hợp tác xã làng Cầu Bầu cũng đã có nhiều nỗ lực trong phát triển điểm du lịch tới các bạn bè trong nước và quốc tế. Không chỉ dừng lại ở việc triển khai thêm nhiều dịch vụ cho du khách trải nghiệm như ăn uống nhanh, cà phê, dịch vụ giải trí âm nhạc mà còn là sự đồng lòng, đoàn kết của các thành viên trong hợp tác xã cùng chạy truyền thông và chia sẻ trên đa nền tảng mạng xã hội và các trang mạng của sở du lịch và văn hoá. 

“Để phát triển cũng như quảng bá làng hương nói riêng, và các làng nghề lân cận khác nói chung. Làng hương Quảng Phú Cầu cũng chủ động trong việc liên kết với các làng nghề khác như làng nón, làng mây tre đan,.. để cùng buôn bán cũng như tiếp thị các sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Chính nhờ việc phát triển kinh tế như trên, làng hương Quảng phú Cầu hy vọng có thể góp một phần nhỏ trong việc xây dựng quê hương đất nước phát triển hơn” - ông Nguyễn Đình Đảm chia sẻ. 

Không chỉ dừng lại ở nỗ lực quảng bá du lịch từ phía làng nghề và chính quyền địa phương, làng hương Quảng Phú Cầu còn nhận được sự đồng hành từ chính những người trẻ yêu văn hoá truyền thống. Ngày càng có nhiều bạn trẻ chủ động tìm đến làng, ghi hình, chụp ảnh và chia sẻ trải nghiệm trên mạng xã hội, giúp lan tỏa vẻ đẹp của nghề làm hương tới đông đảo công chúng trong và ngoài nước.

Có thể nói, giữa nhịp sống hiện đại, làng hương Quảng Phú Cầu vẫn lưu giữ mùi trầm quen thuộc - thứ hương thơm gợi ký ức, niềm tin và sự kết nối tâm linh của người Việt. Dẫu đối mặt với nhiều khó khăn, người dân nơi đây vẫn kiên trì giữ nghề, không chỉ để mưu sinh mà còn để bảo tồn một giá trị văn hoá lâu đời. 

Những bó chân hương đỏ thắm phơi dưới nắng không chỉ là sản phẩm của lao động, mà còn là biểu tượng cho sức sống bền bỉ của một làng nghề trăm năm tuổi - nơi quá khứ và hiện tại vẫn giao hoà trong làn khói hương dịu nhẹ vươn lên giữa trời quê.

Nghề làm hương ở Quảng Phú Cầu mang trong mình giá trị văn hoá – tâm linh sâu sắc. Trải qua hàng trăm năm, những bó chân hương nơi đây không chỉ là sản phẩm vật chất, mà còn là biểu tượng của sự kết nối giữa con cháu với tổ tiên, giữa con người với thế giới tâm linh. Mùi hương trầm ấm đã trở thành một phần của văn hoá Á Đông và tín ngưỡng Phật giáo, hiện diện trong mọi dịp lễ Tết, giỗ chạp, hay những khoảnh khắc con người tìm về sự bình an.

Đổi mới nhưng vẫn duy trì bản sắc

Nghề làm hương ở Quảng Phú Cầu mang trong mình giá trị văn hoá – tâm linh sâu sắc. Trải qua hàng trăm năm, những bó chân hương nơi đây không chỉ là sản phẩm vật chất, mà còn là biểu tượng của sự kết nối giữa con cháu với tổ tiên, giữa con người với thế giới tâm linh. Mùi hương trầm ấm đã trở thành một phần của văn hoá Á Đông và tín ngưỡng Phật giáo, hiện diện trong mọi dịp lễ Tết, giỗ chạp, hay những khoảnh khắc con người tìm về sự bình an.

Trải qua bao thăng trầm của thời gian, nghề làm hương ở Quảng Phú Cầu vẫn bền bỉ tồn tại như một sợi dây vô hình nối liền quá khứ với hiện tại, gìn giữ những giá trị văn hoá và tâm linh thiêng liêng của dân tộc. Trong mỗi nén hương, người ta không chỉ cảm nhận được hương thơm dịu nhẹ của thảo mộc, mà còn phảng phất mùi của mồ hôi, của sự tận tâm và niềm kiêu hãnh từ những bàn tay khéo léo của người thợ làng nghề.

Những năm gần đây, để thích ứng với nhu cầu thị trường và nhịp phát triển của thời đại, người dân Quảng Phú Cầu đã mạnh dạn đổi mới trong sản xuất và mô hình kinh doanh. Máy móc hiện đại được đưa vào hỗ trợ, mô hình kinh doanh được đổi mới, nhờ vậy, Quảng Phú Cầu không chỉ giữ được sinh khí làng nghề mà còn tạo thêm nguồn thu nhập, giúp người dân gắn bó hơn với nghề truyền thống.

Giữa vòng xoáy của hiện đại hoá, người Quảng Phú Cầu vẫn ý thức sâu sắc rằng: đổi mới không có nghĩa là đánh mất bản sắc. Họ vẫn giữ cách làm thủ công ở một số công đoạn quan trọng, vẫn gìn giữ bí quyết pha chế hương liệu, cách phơi hương dưới nắng tự nhiên - để mỗi nén hương khi thắp lên vẫn còn vẹn nguyên hương vị truyền thống.

Ngày nay, giữa nhịp sống hối hả, khi nhiều giá trị văn hóa dần bị lãng quên, Quảng Phú Cầu vẫn giữ cho mình một nét riêng - bình dị, chân thật mà sâu sắc. Những bó chân hương đỏ thắm phơi dưới nắng không chỉ làm rực sáng không gian làng quê, mà còn sưởi ấm trái tim những ai trân trọng lao động, trân quý văn hoá dân gian.

Hương Quảng Phú Cầu không đơn thuần là một sản phẩm, mà là linh hồn của một làng quê, biểu tượng cho tinh thần Việt - bền bỉ, kiên cường, và luôn hướng về những giá trị nhân văn sâu sắc.